De Russische tv-serie Trotsky, sinds een paar dagen op Netflix te zien, begint veelbelovend: Lev Trotski, aanvoerder van het Rode leger, laat in een van zijn eigen compagnieën in de burgeroorlog elke tiende soldaat doodschieten, om desertie te ontmoedigen; daarna neemt hij op brute wijze de journaliste Larisa Reisner in een wagon van zijn pantsertrein. Het is een fors begin, dat verwachtingen wekt ten aanzien van de moed waarmee de serie de communistische revolutie van 1917 en de gevolgen daarvan te lijf zal gaan. Maar helaas. In acht afleveringen verzandt het geheel – ondanks nog veel meer brute seks – hoe langer hoe meer in een onwaarschijnlijke vertoning, waarbij talrijke politieke taboes in het Rusland van nu ontweken moeten worden.
Het huidige regime van Vladimir Poetin heeft het, dat is bekend, niet zo begrepen op revoluties, en vooral niet wanneer deze het gevolg zijn van een brede volksopstand, zoals de Maidan in Kiev 2016. Dat is vermoedelijk ook de reden dat de honderdste verjaardag van de Oktober-revolutie vorig jaar in Rusland zonder veel festiviteiten voorbij is gegaan. Die revolutie was weliswaar niet echt een volksopstand – meer een machtsgreep van een kleine groep ideologisch gemotiveerde extremisten tegen de burgerlijk-democratische regering die na de val van de tsaar het roer had overgenomen. Jammer genoeg evenwel is die machtsgreep in de Sovjet-Unie decennia lang wel als een breed gedragen volksopstand voorgesteld – ter versterking van de legitimiteit van het communistisch regime. Een slecht voorbeeld voor het Rusland van nu dus, denken de huidige bewoners van het Kremlin vermoedelijk.
Aan de andere kant willen ze zich ook niet al te duidelijk distantiëren van dat regime. Tenslotte was – of leek – Rusland toch maar mooi een wereldmacht toen de Sovjet-Unie nog bestond. Overal in Rusland staan nog standbeelden van Lenin, de voorman van de bolsjewieken in 1917, als een van de historische context losgezongen hommage aan een groots verleden. En zelfs diens opvolger Stalin kent nog talrijke vereerders. Dat deze dictator in laatste instantie verantwoordelijk was voor de opsluiting en dood van miljoenen Sovjet-burgers – een van de grootste, zo niet dé grootste misdaad tegen de menselijkheid uit de geschiedenis – is, anders dan in de Sovjet-tijd, niet meer iets waarover in het openbaar niet gesproken mag worden. Maar het is nu ook weer niet iets is waar, bijvoorbeeld door de staatsmedia die de serie Trotsky hebben laten maken , van overheidswege erg de nadruk op wordt gelegd. Liever voert men Stalin ten tonele als overwinnaar in de oorlog tegen nazi-Duitsland – Rusland met roem overladend. En laat de rest van de stalinistische tijd een beetje in het vage.
Al deze ambivalenties en tegenstrijdigheden vormden vorig jaar uiteraard geen recept voor een opgeruimde herdenking, waarin recht en slecht van de Oktoberrevolutie van overheidswege aan de orde konden worden gesteld. Die herdenking bleef dus beperkt: president Poetin hield een toespraak (die niemand zich meer schijnt te kunnen herinneren). En er was dus deze televisie-serie op het Eerste Kanaal van de staatstelevisie: Trotsky.
In het Kremlin zullen ze gedacht hebben dat de serie – in eerste instantie bedacht door de directeur van het Eerste Kanaal, Konstantin Ernst – een briljante manier was om toch iets aan de herdenking van 1917 te doen, en tegelijkertijd allerlei gevoeligheden te omzeilen. Trotski, eigenlijke naam Lev Bronstein, was immers een van de hoofdrolspelers in 1917 en is toch in het hedendaagse Rusland relatief onbekend.
Trotski, legeraanvoerder bij de Roden en derhalve overwinnaar in de burgeroorlog met de contra-revolutionaire Witten, raakte namelijk in onmin met Stalin, die na de dood van Lenin in 1924 de Sovjet-macht aan zich wist te trekken, ofschoon hij een veel minder prominente figuur was in de Sovjet-top. Trotski verloor de machtsstrijd, wat er toe leidde dat hij 1929 de Sovjet-Unie verliet. In ballingschap gaf hij de strijd tegen Stalin echter niet op: hij polemiseerde uit naam van ‘de permanente revolutie’ tegen Stalins ‘bureaucratisering van de revolutie’. Hij richtte de zogeheten Vierde Internationale op, als alternatief voor de Derde Internationale, de vanuit Moskou geleide Komintern. Die Vierde moest de internationale revolutie van het proletariaat die in 1917 was begonnen verder vorm geven (en bestaat nog steeds, hoewel heel klein). In 1940 liet Stalin zijn tegenstander Trotski, inmiddels als balling in Mexico wonend, vermoorden door een agent van de NKVD, een van de voorlopers van de KGB/FSB.
Veel van de schijnprocessen die Stalin in de jaren dertig tegen echte en vermeende tegenstanders liet voeren, vonden plaats uit naam van een beweerde strijd tegen een ‘trotskistische samenzwering’, voorgesteld als een duivels complot om Rusland kapot te maken. Zoals later, na 1953, met de nagedachtenis van Stalin zelf zou gebeuren, werd Trotski halverwege de jaren twintig al radicaal uit de Sovjet-openbaarheid verwijderd: zijn beeltenis ‘verdween’ van historische foto’s, geschiedenisboeken vermeldden niet meer welke belangrijke rol hij in 1917 gespeeld had. Dat soort taboes werden pas eind jaren tachtig, ten tijde van perestrojka en glasnost opgeheven.
Dat er sindsdien in Rusland niet een soort neo-trotskistische revival van betekenis is opgekomen, hangt vooral samen met het feit dat Trotski als revolutionair met geen mogelijkheid als een ‘liberaal’ alternatief voor Stalin kan worden voorgesteld, anders dan de eveneens op last van Stalin omgebrachte Nikolaj Boecharin bijvoorbeeld. Integendeel, zou je bijna zeggen: Trotski was, met Lenin overigens, de architect van de zogeheten Rode terreur, een welbewuste poging om de Russische samenleving door middel van liquidaties en andere geweldsdaden te zuiveren van iedereen die voor het regime van de bolsjewieken een bedreiging zou kunnen vormen: bourgeoisie, intellectuelen, adel, kaders uit het tsarenrijk, boeren en nationale minderheden die voor de nieuwe tijd onvoldoende warm liepen.
Prachtig materiaal voor een tv-serie dus, maar desondanks draait Trotsky uit op een teleurstellende cavalcade van onzin. Aan de producenten heeft het zeker niet gelegen: Konstantin Chabenski, die de titelrol vertolkt, is een geweldige acteur; ook de flitsende montage en digitale trucages zijn dik in orde. De problemen liggen bij het scenario waarmee de regisseurs Aleksandr Kott en Konstantin Statski in de weer zijn gegaan. Dat bestaat voornamelijk uit historische ongerijmdheden en onwaarschijnlijkheden, en is af en toe zelfs van bedenkelijke aard, vooral wanneer er wordt gespeeld met antisemitische tendenzen in het hedendaagse Rusland.
Trotski wordt in de serie voorgesteld als een wrede maniak – daar is nog iets voor te zeggen. En van joodse origine was hij ook – een gegeven dat in de serie wel erg zwaar aan wordt gezet. Trotski zegt bijvoorbeeld tot twee keer toe dat hij, tot zijn spijt, de leiding van de revolutie aan Lenin moet overlaten omdat de Russische arbeidersklasse een jood nooit als leider zou accepteren. Dat is alles nog tot daar aan toe – het wordt pas echt opmerkelijk als in de serie de Russische revolutie – niet alleen die van 1917, maar ook al die van 1905 – wordt voorgesteld als een feitelijk vanuit het buitenland gefinancierd en aangestuurd joods complot tegen Rusland. Dat Duitsland in 1917 Lenin een handje hielp om naar Rusland te komen, omdat men in Berlijn – terecht – verwachtte dat diens revolutionaire plannen een tegenstander in de Wereldoorlog zouden verzwakken, blijft in de serie onbesproken. De gedachte aan het joods complot daarentegen wint nog aan betekenis door de ahistorische suggestie dat Trotski de bedenker was van de moord op de tsarenfamilie in 1918 – koren op de molen van alle antisemieten in het Rusland van heden, die in die gebeurtenis een door joden gepleegde ‘rituele moord’ willen zien.
De aandacht voor Trotski in deze tv-serie lijkt niet zozeer een manier om een in Rusland lang veronachtzaamde figuur in het zonnetje te zetten, maar eerder een methode om de aandacht air te leiden van de verantwoordelijkheid van anderen – met name Lenin en Stalin. Je kunt niet zeggen dat deze twee er in de serie erg genadig van af komen: Lenin is een opportunistische studeerkamer-figuur met een hoog stemmetje, Stalin een achterbakse figuur, gespeend van het charisma dat Trotski zo verpletterend uitstraalt. Maar aan de andere kant hebben zij, in termen van revolutionaire besluitvorming, maar nauwelijks profiel. Het is trouwens opvallend dat de Oktober-revolutie van 1917 bijna geheel wordt voorgesteld als het resultaat van besprekingen tussen de top van de revolutionaire beweging. Sociale factoren in 1917, zoals de oorlogsmoeheid in Rusland of de later gebroken beloften van Lenin aan de boeren, blijven grotendeels buiten beschouwing.
Dat gebrek aan context, en de overduidelijke noodzaak om in het scenario ongewenste parallellen met huidige Russische toestanden te vermijden, maken dat Trotsky, na de eerste paar afleveringen, minstens zo saai wordt als Sovjet-tv-series in het begin van de jaren tachtig, waarin Lenin het altijd bij het rechte eind had, beaat aangestaard door arbeidersklasse en andere communisten. Ook van zulke series was de voornaamste bedoeling het gelijk van de op dat moment zittende Kremlin-macht aan te tonen.
In Trotsky culmineert deze tendens bij aflevering zes, waarin de vrede van Brest-Litovsk wordt behandeld. Die vrede was in werkelijkheid een smadelijke, eenzijdige capitulatie van Rusland tegenover Duitsland, maar dat wordt in Trotsky zoveel mogelijk aan het oog onttrokken. Trotski zou, als onderhandelaar, zijn uitgegaan van een spoedige zege van het Duitse proletariaat (die zoals bekend niet doorging). En passant wordt in deze aflevering ook nog een onflatteus licht geworpen op de onafhankelijkheid van de Baltische landen en de Oekraïne, dat niet geheel zonder betekenis lijkt voor de attitude van de huidige Kremlin-bewoners. Het zijn allemaal delen van Rusland, door de euvele Teutoon afgepakt als oorlogsbuit. Daar kan geen Rus blijvend mee akkoord gaan.
Los van dit alles munt Trotsky uit door allerlei onhistorische wendingen in het verhaal – tekenend wellicht voor de minachting voor de waarheid die wel meer Russische media-uitingen dezer dagen kenmerkt. Zo heeft Trotski in 1902 in Parijs een (verzonnen) twistgesprek met Sigmund Freud. De karikaturale scene dient kennelijk ter adstructie van de maniakale persoonlijkheid van Trotski, die niet alleen een politieke maar ook nadrukkelijk seksuele kant heeft (die de amusementswaarde van de serie zeer ten goede komt). Het beeld van vrouwen in de serie is daarbij opmerkelijk karikaturaal en passief. In werkelijkheid was Trotski’s tweede echtgenote, Natalja Sjedova, voor 1917 zelf ook een actieve revolutionair, die Trotski naar Mexico volgde en na de dood van haar echtgenoot de leiding van de Vierde Internationale overnam. In de serie is zij echter niets meer dan een geborneerd, burgerlijk meisje dat op onverklaarbare wijze met Trotski gelieerd en getrouwd raakt, en niet veel meer doet dan thuis met de thee klaar zitten.
In Mexico gaat Trotski trouwens ook nog naar bed met de kunstenares Frida Kahlo – de schildering van haar seksualiteit wedijvert in kleinburgerlijke vulgariteit met het gesprek Freud-Trotski in de serie. En tussen zijn veroveringen door heeft Trotski, als spil van de revolutie, ook nog talrijke gesprekken met iedereen die er toe doet, zoals Stalin natuurlijk, maar ook Lenin en zelfs Aleksandr Kerenski, wiens burgerlijk-democratische regering door de bolsjewieken zal worden weggevaagd. Het mooist, en historisch onwaarschijnlijkst is nog wel het gesprek tussen Trotski en de filosoof Ivan Iljin. We worden geacht te geloven dat Trotski er hoogst persoonlijk voor gezorgd heeft dat Iljin, na in 1922 wegens anti-revolutionaire ideeën ter dood te zijn veroordeeld, samen met zo’n 160 andere intellectuelen het land mocht verlaten op de zogenaamde ‘filosofenboot’. Laat deze Iljin, die als balling in West-Europa warme gevoelens zou ontwikkelen voor Mussolini en Hitler, nou net een van president Poetins favoriete filosofen zijn!
Nee, een argeloze historische serie is Trotsky dus zeker niet geworden. Russische staatsmedia, zoals de op het buitenland gerichte website Sputnik, hebben opgetogen bericht over de verschijning ervan op Netflix deze week. En daar hebben ze groot gelijk in: Trotsky is Russische propaganda van een hogere orde. Dat na Facebook en Twitter nu dus ook het Amerikaanse bedrijf Netflix fungeert als transportmiddel voor Poetins versie van de wereld, is het signaleren waard.
Trotsky, acht afleveringen van ongeveer 50 minuten, is te zien op Netflix Nederland .
De afbeeldingen zijn uit de serie. Boven: Trotski ontmoet zijn tweede echtgenote, Natalja Sjedova (Olga Soetoelova). Onder: Trotski slacht een konijn; Trotski aan het front; Trotski met Frida Kahlo (Viktoria Poltorazj).
We'll always have Paris 