Is Rusland ons voorland?

Rusland, waar het regime van Poetin niet door beleid, een ideologie of vrije keuze in het zadel blijft, maar uitsluitend door slimme propaganda, is voor het Westen een voorland. Dat schrijft de Britse auteur van Russische afkomst Peter Pomerantsev in zijn nieuwe boek ‘This is not propaganda’. Het is niet dat de Russen zoveel slimmer zijn op het gebied van ‘politieke techniek’. Of meer bedreven in het exploiteren van ongenoegens en het adresseren van door internet-research toegespitste boodschappen voor soms kleine groepen, die samen dan een meerderheid en vrijbrief kunnen vormen voor een politicus of partij, om met al die opgetelde mandaten te doen wat de begunstigde goeddunkt.

Het is meer dat Rusland het Westen jaren vooruit is bij het opvullen van een ideologische, politieke leemte. Toen het communisme in de jaren 1990 verdween was er in Rusland maar heel weinig over om voor te leven en de markteconomie en de liberale democratie van weleer waren magere thema’s voor ideologische en politieke geestdrift. In deze leemte is het huidige politieke ‘systeem’ van Rusland ontstaan – een schijndemocratie met schijnverkiezingen met voor ieder wat wils, of het nu territoriale veroveringen, schijn-godsdienstigheid of schijn-tolerantie zijn. Politieke en electorale handigheidjes, en een dosis repressie tegen ongehoorzaamheid, zijn in de plaats gekomen van een totalitair systeem – zinledig, maar consequent doorgevoerd.

Het Westen zou met zijn soortgelijke ideologische leemte pas later worden geconfronteerd, schrijft Pomerantsev. Na de val van de muur in 1989 en de ontbinding van de Sovjet-Unie in 1991 leken de liberale democratie en markteconomie niet langer concurrentie te ondervinden en als bijna enige en op alle fronten winnende ideologie te zijn overgebleven. Steeds meer landen, was de indruk tot diep in de XXIste eeuw, bekenden zich tot de democratische en markteconomische waarden, en de ermee verbonden vrijheden op allerlei gebied.

Maar toen kwam de kapitalistische crisis van 2008. Opeens bleek dat de winnende ideologie, nu veelal als ‘neo-liberalisme’ gebrandmerkt, ook verliezers kende. De consensus van na 1989/1991 kalfde af, de ontevredenheid groeide. En al spoedig vond de politieke techniek zoals die in Rusland was ontwikkeld, ook in het Westen navolging. Uiteenlopende, soms zelfs maar nauwelijks gearticuleerde ongenoegens laten zich op het internet opsporen, en gebruiken voor een cynische exploitatie in de vorm van gerichte propaganda.

De verkiezing van Trump, de meerderheid van Brexit, en nog zo het een en ander – het zijn allemaal voorbeelden van politieke resultaten waarbij niet duidelijk is voor welk programma de in hun frustraties aangesproken stemmers eigenlijk hebben gekozen. Er is ook eigenlijk helemaal geen programma, alleen dat mandaat en daarmee de vrijbrief voor de macht, om te doen wat de macht wil. Trump, verkozen door de ‘have nots’ in de Amerikaanse staten waar de bevolking lijdt onder de-industrialisatie, armoede en gebrek aan kansen, gebruikt zijn mandaat om grote groepen hun ziektekostenverzekering af te nemen, en de belasting voor superrijken te verlagen. ‘Take back control’, de leus van de Brexiteers, blijkt een handig excuus om de parlementaire controle in Groot-Brittannië aan te tasten.

Pomerantsev (1977) is vooral bekend geworden door ‘Nothing is true and everything is possible’, waarin hij van nabij de ideologisch-propagandistische transformatie van de Russische televisie beschreef – van een medium dat naar vermogen waarheidsgetrouw informeerde naar een medium waarin feiten en waarheid geen enkele rol meer spelen – alleen het agitatorisch effect bij de kijkers wier stemming en gevoel gestimuleerd en natuurlijk in de gewenste richting gebogen moeten worden. Dat boek was in 2015 zijn tijd vooruit, in die zin dat het soort propagandistische manipulatie van de werkelijkheid dat de Russische televisie kenmerkte, nu ook voor een deel zijn intrede heeft gedaan in ons Westerse politieke landschap.

Een van de aardige dingen van Pomerantsevs eerste boek was de opzet ervan: geen deftige media-analyse maar een bericht van de frontlijn. De auteur, die op 3-jarige leeftijd met zijn ouders naar Groot-Brittannië emigreerde, werkte jarenlang in Moskou als producent van amusementsprogramma’s en had daardoor de surrealistische omslag van de Russische media-omgeving aan den lijve ervaren. Ook in ‘This is not propaganda’ verweeft Pomerantsev beschouwingen over de moderne agit-prop op televisie en – dat vooral – op internet met meer persoonlijke ontboezemingen en belevenissen. In zijn nieuwe hoedanigheid als ‘fellow’ van de London School of Economics heeft hij over de wereld de fronten van de desinformatie-oorlog kunnen afreizen.

Zo ontmoet Pomerantsev in Belgrado bijvoorbeeld Srdja Popovic, de oprichter van de beweging Otpor, die een belangrijke factor was bij de politieke val van Slobodan Milosevic in 2000. De ontmoeting levert het tweede thema van ‘This is not propaganda’ op: de technieken van publieksbeïnvloeding die in de jaren negentig met succes werden ingezet tegen autoritaire leiders en regimes zijn door de aspirant-tirannen van nu overgenomen en op hun kop gezet. Wel wetend dat een volledige afscherming van kritische informatie technisch geen haalbare kaart meer is, gaan autoritaire regimes tegenwoordig met ijver en speelsheid hun critici te lijf door bombardementen van informatie en desinformatie.

Overigens is Pomerantsev niet de enige denker die vermoedt dat Rusland in zekere zin ons voorland is. In een artikel in de Frankfurter Allgemeine Zeitung (31-8-2019) betoogt de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev eveneens dat Poetin en de zijnen iets hebben gezien wat lang aan de aandacht van Westerse denkers en politici is ontsnapt: dat er met de eliminatie van het communisme als concurrent van de liberale waarden in de jaren negentig een politiek vacuüm is ontstaan dat – vooral toen het laissez faire van de liberaal-democratische zaakwaarnemers na 2008 in veler ogen begon te falen – kansen bood aan de vijanden van de democratie en de open samenleving.

Rusland verkoopt zichzelf in het buitenland graag als de hoeder van allerlei conservatieve waarden’, op het gebied van gezin, religie en volksgeest in het algemeen. Maar dat is onzin, meent Krastev: nergens in de wereld liggen de echtscheidingscijfers zo hoog, en met de religiositeit in het hedendaagse Rusland valt het ook reuze mee. Rusland is juist een zich snel moderniserend land, al pakken niet alle aspecten daarvan even aantrekkelijk uit. En dat geldt dan met name voor hetgeen waarin Rusland voor sommigen in de wereld een lichtend voorbeeld is: het verbazingwekkende gemak waarmee een land, onder gebruikmaking van de modernste communicatietechnieken, kan worden verbouwd van een democratie in wording tot een autoritaire staat.

‘Triomfantelijkheid eindigt vaak in fatalisme’, schrijft Krastev. Het lijkt soms alsof de fiere tevredenheid over de zege van het liberale paradigma na 1989 is omgeslagen in politieke verlamming nu de liberale norm her en der bedreigd wordt. Het wordt dus tijd voor de strijd, zoals die trouwens op straat al is ingezet in Hongkong, Rusland en Groot-Brittannië. De liberale democratie staat of valt ook niet met het soort mondialisering of financialisering van de samenleving dat zoveel mensen nu doet geloven in de opportunistische propaganda van de autoritaire aspiranten. Die maken op hun beurt ook weer fouten die ze kwetsbaar maken, zoals de door Trump met zijn handelsoorlogen ingezette economische recessie, en de terugval van Poetins economische groeicijfers bewijzen.

Pomerantsev blijft naar mijn gevoel iets te veel steken in een soort nostalgie naar de tijd dat alles nog beter was – of althans hoopvoller. Hij wijdt een flink deel van zijn boek aan het verhaal van zijn ouders, met wie hij in 1979 op driejarige leeftijd uit de Sovjet-Unie naar het Westen kwam. Die ouders waren dissidenten, en actief in de ‘samizdat’, dat wil zeggen de verspreiding in eigen beheer, en clandestien, van in de USSR verboden boeken. Van die moedige inzet voor vrijheid en waarheid kun je in het huidige tijdsgewricht misschien inderdaad redelijk nostalgisch worden. En dat geldt ook voor de verdere geschiedenis van Igor en Lina, nadat ze eenmaal – na jaren van onverwachte arrestaties en andere vernederingen door de KGB – het land en hun staatsburgerschap achter zich hadden gelaten. Igor werkte voor de Russische dienst van de KGB en later voor Radio Liberty – altijd op de bres voor waarheid en eerlijke informatie.

Toch ken ik hem ook wel, die nostalgie naar een tijd dat alles nog duidelijker was. Toen ik in de jaren tachtig in Moskou woonde, was ik er heilig van overtuigd dat ik afkomstig was uit, en schreef voor, een wereld van principieel vrijheidslievend en democratisch gezinde mensen. Die zekerheid is inmiddels in hoop omgeslagen.

Dat gevoel is voor mij – zonder dat ik het helemaal kan beredeneren – verbonden met het liedje ’99 Luftballons’ van Nena, dat ik in 1983 voor het eerst in mijn Moskouse flat hoorde via mijn ‘wereldontvanger’, tussen het reutelen door van de stoorzenders waarmee men in de Sovjet-Unie de ontvangst van de Deutsche Welle, Radio Liberty of de BBC onmogelijk probeerde te maken. ’99 Luftballons’ was een protestsong tegen de plaatsing in de Bondsrepubliek van Amerikaanse kruisraketten, die een antwoord moesten zijn op de SS-20’s van de Sovjet-Unie.

De tekst schildert de verwoestende gevolgen, wanneer abusievelijk het oplaten van balonnen tot een nucleaire oorlog leidt. ’99 Luftballons’ was, ook in Nederland, een enorme hit, maar het zou evengoed nog vier jaar duren voordat de VS en de USSR het INF-verdrag ondertekenden dat de kans dat Europa een nucleair slagveld zou worden, ernstig verminderde. Deze zomer hebben Washington en Moskou dit verdrag opgezegd. Wie zou daar niet een beetje nostalgisch van worden?

https://www.dailymotion.com/video/x189hv

Peter Pomerantsev: This is not propaganda. Adventures in the war against reality. Faber &Faber, 2019.

Pomerantsev schreef eerder in Granta ‘Normalnost’, over de voortrekkersrol van Rusland inzake propaganda-oorlogen.
HIER te lezen dankzij de Los Angeles Review of Books.

Het genoemde essay van Ivan Krastev, ‘Der Überlebende des liberalen Zeitalters’ staat op de site van de FAZ (betaalmuur).

Afbeelding: Maerten de Vos, Eenhoorn. (1572). Staatliches Museum Schwerin.