Ruslands vervlogen toekomst

(29-10-2017)

Vraag aan Radio Jerevan: Wanneer wordt het beter? Antwoord van Radio Jerevan: Beter is het al geweest. Dit oude Sovjet-grapje speelde me door het hoofd bij de lezing van het nieuwe boek van de Russisch-Amerikaanse journalist Masha Gessen: The future is history. Het is haar beste tot nu toe, na een reeks aardige boeken over o.a. Poetin, Pussy Riot en Birobidjan. Maar wat een deprimerende lectuur. Bijna zo deprimerend als de Sovjet-werkelijkheid uit genoemd grapje. Er was een hele serie grappen over Radio Jerevan – Jerevan is de hoofdstad van Armenië, dat tot 1991 deel uitmaakte van de Sovjet-Unie. Omdat, in Russische ogen althans, de Armeniërs niet uitblonken door intelligentie, werd Radio Jerevan geacht onbedoeld eerlijke antwoorden te geven op pijnlijke vragen.

Die betere toekomst die eind jaren tachtig gloorde is alweer voorbij – dat is de strekking van Gessens boek, en blijkt ook uit de ondertitel: How totalitarianism reclaimed Russia. De droom van een ander, democratischer Rusland die rond het aantreden van Michail Gorbatsjov ontstond, is uitgedroomd. Langzaam maar pijnlijk zeker ontwikkelt Rusland zich tot een wrede schijnwereld van opgepompt nationalisme en achterdocht jegens de rest van de wereld, selectieve terreur tegen krachten die de zittende macht in gevaar zouden kunnen brengen, en anti-intellectualistische propaganda voor religieus en ander fanatisme.

Gessen vertelt het verhaal vanaf medio jaren tachtig, aan de hand van de belevenissen van een aantal Russische jongeren, die kennelijk kennissen van haar waren toen Gessen, die in de jaren tachtig met haar ouders naar de VS waren geëmigreerd, in de jaren negentig en enkele jaren daarna correspondent in Moskou was. Sommigen van hen zijn bekend: de kleinzoon van Aleksandr Jakovlev (de geestelijke vader van glasnost), de dochter van de vermoorde politicus Boris Njemtsov en de socioloog Lev Goedkov bijvoorbeeld. Samen met de minder bekenden maken ze mee hoe de benauwde wereld van de Sovjet-Unie zich eind jaren tachtig plotseling leek te openen en de hoop op een opener, interessanter en vrijer land ontstond.

We maken de chaos mee van de jaren negentig en daarna hoe – eigenlijk tot ieders verwondering – in Poetins Rusland de hoop op een betere toekomst weer verdween. De gewelddadige onderdrukking van de protesten tegen de vervalste presidentsverkiezingen in 2012, de moord op Njemtsov, de onderdrukking van bijna alles wat zweemt naar vrije media, het ononderbroken zaaien van haat in de media van het Westen en mogelijke opposanten – dat is de werkelijkheid nu in Rusland, en een einde aan deze ontwikkeling is niet in zicht, nog lang niet.

The future of history is geen perfect werk – verre van dat. Door het steeds weer oppikken van de individuele verhalen raakt de lezer makkelijk te draad kwijt. Een lijstje met de hoofdpersonen, zoals je vroeger wel voorin aantrof in de vertaling van klassieke Russische romans, was misschien handig geweest. Bovendien heeft Gessen de verleiding niet weten te weerstaan om de persoonlijke geschiedenissen af te wisselen met lange analytische excursen, die vooral haar eigen commentaar lijken te vormen. 

Dat commentaar – vaak gebaseerd op de onderzoekingen van Goedkov over het hardnekkig voortbestaan van de homo sovieticus – is vaak best interessant. Zo debiteert Gessen een interessante theorie waarom het zo moeilijk blijkt voor veel Russen om te spreken over de terreur onder Stalin. In tegenstelling tot de terreur onder Hitler, die zich richtte tegen duidelijk omschreven groepen als roden, joden etcetera, was Stalins terreur veel diffuser: slachtoffers en daders vond je in alle lagen van de bevolking, en soms werden daders van de ene op de andere dag zelf slachtoffer. Dat gaf aan de stalinistische terreur het karakter van een soort Russische suïcide, en wie geeft zich graag rekenschap van zijn eigen doodsdrift?

De tekortkomingen van dit boek nemen niet weg dat Gessen op indrukwekkende wijze, en zeer leesbaar, een vinger op de wonde plek legt: in Rusland is een kans voorbij gegaan om er een beter, normaler, democratischer land van te maken. Hoe dat kon gebeuren – daarover kan het historisch debat nu beginnen. Gessen geeft impliciet een van de oorzaken aan: Russen waren democratie en vrijheid niet gewend, waren er soms een beetje bang voor, of schuchter in de verdediging van de nieuwe vrijheid. Ze waren ook vaak vlug teleurgesteld, of hadden de neiging op te geven en hun heil te zoeken in het buitenland. Aan de opbouw van een breed gedragen civiele samenleving is Rusland eigenlijk niet toegekomen. 

Dat weglopen gaat door natuurlijk – Rusland is onmiskenbaar ten prooi aan een braindrain. En passant rekent Gessen trouwens af met diegenen, vooral in het Westen, die zeggen dat het vooral een verwesterde, jonge ‘middenklasse’ was die na de vervalste verkiezingen van 2011 de straat op ging om te demonstreren. In werkelijkheid, zegt zij, kwamen de demonstranten uit alle leeftijdsgroepen en lagen van de bevolking. Die indruk krijg je nu ook nog wel – bijvoorbeeld als je leest hoe opposant Aleksej Navalni in de provincie toch soms betrekkelijk grote menigten op de been krijgt. Het is ook niet gezegd dat de kans op een betere toekomst voor Rusland voor eeuwig verkeken is – alleen lijken we nu aan het eind van een cyclus te zijn.

Ruslands toekomst is dus voorbij. En de onze? Gessen, weten we uit haar artikelen in de New York Review of Books, behoort tot degenen die denken dat Donald Trump in de Verenigde Staten bouwt aan een soortgelijke autoritaire staat als die van Poetin – met zijn systematische leugenachtige verdraaiingen van de werkelijkheid, zijn aanvallen op de vrije pers, zijn politieke manipulaties en haat tegen de wereld buiten de VS, de flirt met geweld en aanwijzing van zwarte schapen. In zekere zin is vervlogen toekomst van Rusland is dus misschien ook wel de onze.

Masha Gessen: The future is history. How totalitarianism reclaimed Russia. Granta, Londen 2017

Foto: Oproerpolitie in 2012 in actie tegen vreedzame demonstranten op het Bolotni-plein in Moskou, bij rellen die volgens sommigen veroorzaakt waren door provocateurs van het regime. Tientallen, soms willekeurig opgepakte demonstranten zijn inmiddels veroordeeld, soms tot jaren kamp en gevangenis. Tegen anderen loopt, meer dan vijf jaar na de gebeurtenissen, nog steeds strafvervolging – kennelijk wil de overheid de druk op de ketel van repressie houden.