De vrije vrouwen van 1914

(15-10-2017)

Een naar hedendaagse maatstaven opmerkelijke seksuele ondernemingslust, een hele reeks minnaars, uit liefde en uit materiële overwegingen – het leven van Mata Hari, die dezer dagen honderd jaar geleden voor het vuurpeloton stond, kan heden ten dage nog verbazen. Toch was een dergelijke levensloop in het Frankrijk van het begin van de Twintigste Eeuw minder uitzonderlijk dan je misschien zou denken. De actrice Sarah Bernhardt bijvoorbeeld, in veel opzichten de eerste ‘wereldster’ uit de geschiedenis, manipuleerde ook een schare minaars – van actrices in die tijd werd ook vaak niet anders verwacht.

Maar het beroemdste voorbeeld van seksuele vrijmoedigheid in deze tijd is misschien nog wel de schrijfster en actrice Colette – eigenlijk Sidonie-Gabriëlle Colette (1873-1954). De afbeelding hierboven is een publiciteitsfoto voor een pantomime waarmee ze in 1906 optrad in de Moulin Rouge in Parijs: Rêve d’Égypte, en die groot schandaal veroorzaakte. Links staat Colette’s tegenspeler, de transseksueel Mathilde de Morny (’Missy’), met wie Colette jarenlang een seksuele verhouding had, los van haar meer eenduidig heteroseksuele avonturen. In Rêve d’Égypte treft een ontdekkingsreiziger een mummie aan, die hij afwikkelt en die dan plots tot leven komt. 

Het was niet die blote borst die het schandaal veroorzaakte. Colette had al eerder in luchtige, tot de verbeelding sprekende kledij op het podium gestaan in verschillende theaters – vaak, net als Mata Hari, in een quasi-oosters scenario. Wat tumult in de zaal veroorzaakte – en ingrijpen van de overheid dreigde teweeg te brengen – was de lange kus die ontdekker en mummie elkaar op het toneel gaven. En dan was het nog niet eens die kus op zich, die tot hevige protesten in de zaal aanleiding gaf. De lesbische liefde die de kus suggereerde, was evenmin de steen des aanstoots. De liefde tussen vrouwen was een min of meer pikant, maar geaccepteerd verschijnsel voor het bohémien-milieu waartoe Colette behoorde. Nee, het punt was dat Mathilde Morny – overigens een van de eerste, of misschien zelfs de allereerste vrouw die zich operatief tot man heeft laten maken – uit de hoogste adelijke kringen afkomstig was. Dat zo iemand zich publiekelijk overgaf aan libidineuze praktijken gold als een onaanvaardbare inbreuk op de sociale orde.

Het leven van Colette is al vaak beschreven. Zij viel op jeugdige leeftijd in handen van Henry Gauthier-Villars, bijgenaamd Willy, die een soort fabriekje voor populaire romans bedreef. Colette bleek aardig te kunnen schrijven, vooral semi-autobiografische romans met een zekere erotische lading, die vanaf 1895 verschenen als de reeks Claudine, onder de auteursnaam Willy. Willy zelf was een notoire rokkenjager, die er geen bezwaar tegen had dat zijn vrouw lesbische avonturen had. In 1906 had Colette er echter genoeg van. Ze liet zich scheiden. Voortaan zouden de romans onder haar eigen naam verschijnen. 

Om aan de kost te komen, wierp ze zich ook op als actrice. In toneelbewerkingen van haar eigen romans en de al genoemde pantomimes toerde ze door heel Frankrijk en werd geleidelijk aan een beroemdheid. Ook ging ze steeds vaker voor allerlei kranten en bladen reportages schrijven, vooral nadat ze in 1912 was hertrouwd met Henry de Jouvenel, hoofdredacteur van het dagblad Le Matin. Later had ze nog een langdurige verhouding met diens zoon Bertrand, die de basis is voor de roman Chéri, waarnaar Stephen Frears een paar jaar geleden nog een vreselijk slechte film gemaakt heeft.

Haar zeer omvangrijk oeuvre is nu misschien een beetje ouderwets, maar nog wel in populaire pocket-edities verkrijgbaar, vooral de Claudine-romans. Tot haar dood is ze een bekende figuur gebleven, en zelfs zeer gerespecteerd als literator: ze was lid van de Académie Goncourt, en ze is de tweede vrouw in de Franse geschiedenis die een staatsbegrafenis ten deel viel – na die van Sarah Bernhardt in 1923.

Aan de zeer uitvoerige literatuur over Colette heeft Dominique Bona, schrijfster en lid van de Académie Française, nu een origineel boek toegevoegd. Colette et les siennes beschrijft hoe Colette met drie vriendinnen in 1914, als alle mannen van Parijs naar het front zijn geroepen, een soort woongemeenschap opzet in een houten huis in Passy, toebehorend aan Colette’s echtgenoot Jouvenel. Het zijn vreemde tijden. Dat de meeste mannen voor het leger zijn opgeroepen biedt vrouwen echter kansen, bijvoorbeeld in de journalistiek. Vriendin Annie de Pène, die in 1918 aan de Spaanse griep zal overlijden, specialiseert zich in felrealistische reportages uit de loopgraven. De andere vriendinnen zijn de actrice Marguerite Moreno (1871-1948) en de danseres/actrice Musidora (1889-1957). Die laatste is vooral bekend van haar rol als Irma Vep in de meer dan zeven uur durende film Les Vampires van Louis Feuillade uit 1915. Gehuld in een nauwsluitend, enigszins doorzichtig tricot verricht ze daarin halsbrekende toeren op daken. Ze wordt later een van de lievelingen van de Surrealistische beweging. 

Bona beschrijft het opmerkelijke leven van het viertal. Allen kennen meerdere huwelijken en scheidingen, lesbische relaties, armoede en succes. Burgerfatsoen en moralisme lappen ze aan hun laars. Niet zozeer vanuit een feministisch programma, maar gewoon, bijna vanzelfsprekend, omdat je als vrouw nu eenmaal leven moet en er het beste van maken.

De merkwaardigste episode die Bona in haar erg leuke boek onthult, betreft Colette zelf. Omdat ze de seks met Jouvenel zo mist, reist Colette in 1915 clandestien naar Verdun, waar haar echtgenoot aan het front is gestationeerd – dit alles is nog voor de grote slag van Verdun in 1916. Ze duikt maandenlang onder in een huis in het plaatsje, waar dag en nacht het geluid van mortieren, kanonnen en andere wapens te horen is. Wanneer Jouvenel even weg mag van het front, voegt hij zich in de sponde bij zijn ondernemende vrouw. En na de liefdesnacht keert hij weer terug naar het front. Jouvenel zou de oorlog overigens overleven.

Dominique Bona: Colette et les siennes. Grasset 2017.

Afbeelding boven: Colette (rechts) en Mathilde de Morny in Rêve d;Égypte.

Afbeeldingen onder, achtereenvolgens:
Colette en Willy
Colette en Missy
Marguerite Moreno
Musidora in Les Vampires
Annie de Pène
Colette sport
Colette op latere leeftijd.