Honderd jaar ongezien op de plank: Dziga Vertov 1918

Een ‘revolutie’ noemden de bolsjewieken onder Lenin de gebeurtenissen in Petrograd en Moskou waardoor zij in oktober 1917 aan de macht kwamen – om die macht vervolgens 74 jaar lang niet meer af te geven. ‘Staatsgreep’ was misschien een beter woord geweest: wat de bolsjewieken omver wierpen – niet met de mensenmassa’s die je je voorstelt bij een ‘revolutie’ maar met dreiging van wapenen – was tenslotte niet het Tsaristische Imperium maar de moeizaam functionerende parlementaire democratie die het autocratisch bewind in februari 1917 al had afgelost.

Maar ‘Revolutie’ klinkt natuurlijk veel beter dan ‘staatsgreep’. Misschien vooral omdat de bolsjewieken onder Lenin zich er pijnlijk van bewust waren een minderheidsfactie te zijn – slechts een van vele sociaal-democratische, socialistische, communistische, anarchistische en andere linkse groeperingen in Rusland – besloot Lenin dat de eerste verjaardag van hun ‘revolutie’ in 1918 grootscheeps gevierd moest worden. Duidelijk moest worden gemaakt dat zich in Rusland een omwenteling van historische betekenis had voltrokken, die de geschiedenis van de internationale arbeidersklasse en de rest van de wereld zou veranderen, en die onomkeerbaar was.

Een grootscheepse viering – dat was makkelijker gezegd dan gedaan. De toestand in Rusland was chaotisch. Er woedde op verschillende plaatsen een burgeroorlog – tussen Rode troepen die trouw waren aan het nieuwe bewind, en andere groepen militairen uit binnen- en buitenland die dat niet waren. In de steden heerste veelal hongersnood en de bolsjewieken waren in hun eerste jaar al volop bezig de gehate bourgeoisie en adel en hun veronderstelde bondgenoten een kopje kleiner te maken. Grote delen van de intelligentsia, en van de oude bestuurselite waren in het nauw gedreven, ontslagen of op de vlucht geslagen. Niet echt de atmosfeer voor een ontspannen volksfeestje.

Maar toch: de gedenkdag voor de eerste verjaardag van de Oktober-revolutie kwam er – op 7 november omdat het nieuwe bewind de oude Russisch-orthodoxe kalender had vervangen door de Europese viel alles inmiddels veertien dagen later. Revolutionair gezinde kunstenaars versierden straten in Petrograd, Moskou en andere steden met avant-garde-ontwerpen die bij Lenin en de zijnen meestal niet in de smaak vielen – die hielden ook toen al boven alles van goedgelijkende portretten van zichzelf. En er kwam ook een film, ter herdenking, zoals Lenin had bepaald – film was in zijn ogen het medium voor de massa’s bij uitstek. Enige improvisatie was ook hier geboden. Rusland kende weliswaar voor 1917 een bescheiden filmindustrie, maar die bestond natuurlijk uit kapitalistische ondernemingen, deels in buitenlandse handen bovendien. Daar viel weinig van te verwachten.

‘Verjaardag van de revolutie’, de film die we in Eye straks gaan zien, kwam tot stand in opdracht van het ‘Volkscommissariaat voor Verlichting’, zoals het propaganda-ministerie van het bolsjewistische bewind heette. Omdat de tijd voor het schrijven van een echt scenario en het maken van nieuwe opnamen ontbrak, werd ‘Verjaardag van de revolutie’ een compilatie van opnamen uit filmjournaals, gemaakt in 1917 en 1918. De samensteller – ‘editor’, zou je nu zeggen – van deze ruim twee uur durende compilatie was een jonge filmenthousiast, de op dat moment 22-jarige David Abelevitsj Kaufman. We kennen hem beter onder de artiestennaam Dziga Vertov, waarmee hij later in 1928 de film ‘Man met de camera’ zou maken – tegenwoordig beschouwd als een van de grootste meesterwerken in de filmgeschiedenis. ‘Verjaardag’ is dus niet door Vertov zelf gedraaid, al was hij betrokken bij de collectieven die de filmjournaals hadden vervaardigd.

‘Verjaardag van de revolutie’ schijnt in 1918 ook vertoond te zijn – onder andere in de agit-treinen, rijdende bibliotheken annex bioscoopjes waarmee de bolsjewieken propaganda bedreven, soms tot aan de fronten van de burgeroorlog.

Maar al spoedig na de eerste vertoningen leek het alsof de film van de aardbodem was verdwenen. Naar we pas recent begrepen hebben is deze film, die dus van zichzelf bestond uit aan elkaar gemonteerde journaalbeelden met speciaal gemaakte tussentitels, al gauw weer in stukken opgeknipt die vervolgens in de archieven verdwenen, als geïsoleerde journaalopnamen, gerubriceerd op onderwerp. Een kopie van de hele compilatiefilm bleef niet bewaard.

In de jaren 1960 zijn er al eens vergeefse pogingen gedaan te zoeken naar de verloren ‘Verjaardag van de revolutie’, in de onafzienbare depots in Krasnogorsk bij Moskou van het Russische Staatsarchief voor cinematografische en fotodocumenten (RGAKFD – Rusland is het land van de gruwelijke afkortingen). Wie zou er immers niet nieuwsgierig zijn naar het debuut van Dziga Vertov, inmiddels beschouwd als een van de grootste cineasten uit de geschiedenis?

Maar pas in 2017 werd er een beslissende ontdekking gedaan in een geheel andersoortig archief in Moskou, het RGALI oftewel Russisch Staatsarchief voor literatuur en kunst. In de omvangrijke collectie bescheiden van en over de dichter Vladimir Majakovski, die in 1930 uit teleurstelling over de resultaten van de revolutie zelfmoord had gepleegd, bevond zich een map met het opschrift ‘Verjaardag van de revolutie’, waarin kennelijk eerder niemand had gekeken. Het was bekend dat Majakovski in 1918 betrokken was geweest bij initiatieven van kunstenaars rond de viering van 1 jaar revolutie.

De map bleek een affiche van de film ‘Verjaardag van de revolutie’ te bevatten, met op de achterkant een handgeschreven lijst van alle tussentitels. Aan de hand daarvan hebben twee Russische filmkundigen, Nikolaj Izvolov en Svetlana Isjevskaja, in het filmarchief de verstrooide fragmenten weer bij elkaar kunnen zoeken. Als je namelijk de volgorde van de tussentitels kende, wist je waar het fragment over ging en kon je gericht zoeken. Bovendien waren de stukken van de compilatie over het hele archief verstrooid, maar wel van een opeenvolgende codering aan de rand van de film voorzien. De originele tussentitels uit de ‘Verjaardag’ zaten er meestal nog aan. Izvolov zegt er zeker van te zijn, voor 98 procent de kijkervaring van 1918 te hebben gerestaureerd.

Van Russische kant wordt deze herontdekte film begeleid met jubeltonen: het verloren gewaande eerste meesterwerk van Dziga Vertov, de eerste compilatiefilm uit de geschiedenis, de uitvinding van de ‘found footage’ e.d. Of ‘Verjaardag van de revolutie’ deze cinematografische pretenties waar kan maken, laat ik graag aan uw oordeel als toeschouwer over. Maar interessant is de film zeker.

Het is ook volstrekt duidelijk waarom ‘Verjaardag van de revolutie’ na 1918 nooit meer het Sovjet-archief is uitgekomen: de film toont tal van dingen die later in de Sovjet-Unie volstrekt anathema waren. Uitvoerig komen bijvoorbeeld premier Kerenski en de andere ministers in de zogeheten ‘burgerlijke regering’ in de maanden vóór de Oktoberrevolutie in beeld..

..alsmede de democratische verkiezingen voor het later door de bolsjewieken ontbonden parlement, de Doema…

Er zijn beelden van het in later jaren toch als smadelijk ervaren Brest-Litovsk-pact waarbij de jonge Sovjet-Unie een onvoordelige vrede sloot met Duitsland, en de bondgenoten in de Eerste Wereldoorlog in de steek liet. De onderhandelingen vonden plaats in een onogenlijk houten gebouw in Brest, net achter het front.

Maar het meest spectaculair – in het licht van de latere officiële versies van de geschiedenis van 1917 in de Sovjet-Unie – zijn de personele keuzes die Vertov en zijn opdrachtgevers in 1918 gemaakt hebben. Lenin, al kort na de omwenteling van 1917 door zijn kameraden tot een soort goddelijke status verheven, komt maar zelden in beeld, en de later almachtige Stalin al helemaal niet. De grote held van de Revolutie in deze film is Trotski, die in 1928 in ongenade viel en in 1940 als balling in Mexico in opdracht van Stalin vermoord door een agent met een pikhouweel. We zien hem als veldheer in de burgeroorlog op weg in zijn beroemde pantsertrein….

..we zien hem begeesterende toespraken houden tot de troepen…

…en zelfs een parade afnemen van Tsjechoslowaakse troepen die eerst aan de kant van de Witten hadden gevochten, maar zich kennelijk hadden overgegeven of waren overgelopen – dat blijft onduidelijk.

Trotski’s charismatische uitstraling is in deze enkele beelden al onmiskenbaar. Logisch dus dat hij later door zijn rivalen de geschiedenis van de Oktoberrevolutie is uitgeschreven. Trotski laten zien of zelfs maar noemen als prominente figuur in 1917 was in de Sovjet-Unie tot diep in de jaren tachtig volstrekt ondenkbaar.

Dus kunstzinnig meesterwerk of niet – u zult zich bij ‘Verjaardag van de revolutie’ zeker niet vervelen. ‘Verjaardag van de revolutie’ eindigt met de evocatie van het paradijs voor arbeiders en boeren die de Sovjet-Unie had moeten worden. Het lijken de enige beelden in de film die voor de gelegenheid in scene zijn gezet – van een landbouwcommune die eruit ziet als een kolchoze avant la lettre. We zien hoe de in naam vrije boeren gestreng worden toegesproken door een of andere functionaris. Een paradijs, of geluk, zien er waarschijnlijk anders uit. Maar dat beelden die een eeuw ongewenst waren nu weer opduiken, is in ieder geval reden tot vreugde.

Bovenstaande tekst is de inleiding op ‘Verjaardag van de revolutie’, die ik op 15/6 in EYE mocht houden. De film zal helaas de komende tijd niet meer in Nederland te zien zijn. De vertoning in EYE maakte deel uit van het omlijstend programma bij de – naar mijn smaak geweldige – expositie ‘Ten drawings for projection’ van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge, die gelukkig nog tot 1 september 2019 te zien is in EYE. Te zien zijn daar tien korte animatiefilms die Kentridge aan EYE geschonken heeft, alsmede een aantal werkelijk spectaculaire wandtapijten. Ook deel van de expositie is ‘O sentimental machine’, een videoinstallatie over vijf sporen, die beoogt een indruk te geven van de werkkamer van Leon Trotski. Trotski was dus de link met ‘Verjaardag van de revolutie’.
Meer info op de site van EYE:
https://www.eyefilm.nl/tentoonstelling/william-kentridge

Behalve de archieffoto van de ‘agit-trein’, zijn de afbeeldingen van dit blog afkomstig uit de behandelde film.