(1-4-2018)
Dat je meent onschuldig te zijn en dat zegt – ok. Maar er is iets raars aan de manier waarop de afgelopen weken vertegenwoordigers van het Kremlin, en de Russische staatsmedia hun onschuld betuigen ten aanzien van de aanslag op vader en dochter Skripal. Het is die zorgvuldig gedoseerde, hysterische toon.
De basisredenering in de Russische ontkenning is niet in de eerste plaats dat Rusland er niets mee te maken heeft. Feiten spelen überhaupt weinig rol meer voor het officiële Rusland, zoals we weten van MH17. Niet dat Rusland ergens van beticht wordt wat het niet gedaan heeft, is de voornaamste emotionele basis van de staatspropaganda dezer dagen. Eerder dat Rusland principieel een onschuldig land is, superieur onschuldig zelfs. En dat de boze buitenwereld het waagt aan die onschuld geen geloof te hechten – wat op zich natuurlijk ook weer een bewijs is voor de superioriteit van het Rusland van Poetin. En van de noodzaak dat land tegen die perfide buitenwereld te verdedigen, onder andere met nieuwe kernwapens.
Het axioma van de Russische onschuld is een belangrijk element in het nieuwe boek Timothy Snyder, The road to unfreedom. Het is een boek als een nachtmerrie. Volgens Snyder, een bekende historicus inzake Rusland en omstreken, is er onder de zojuist ‘herkozen’ president Poetin sprake van een duidelijke, agressieve strategie in het binnen- en buitenlandse optreden. De Russische morele superioriteit, en daarmee ook het axioma van de onschuld zijn daarvan belangrijke onderdelen, alsmede het axioma dat de rest van de wereld uit is op de vernietiging van Rusland.
Snyder vangt de beschrijving van de nieuwe, ideologische strategie van Rusland aan met de ideeën van de Russische fascist Ivan Iljin. Deze Iljin leefde van 1883 tot 1954, en was in 1922 samen met een groot deel van de Russische intelligentsia de nieuwe Sovjet-Unie uitgezet. Iljin werkte derhalve het grootste deel van zijn leven in ballingschap. In 2005 liet Poetin zijn stoffelijk overschot, dat in Zwitsers graf lag, in Moskou herbegraven. Iljins archief, dat in het bezit van een Amerikaanse universiteit was beland, werd door de Russische staat aangekocht.
Voor Snyder is Iljins versie van het fascisme de nieuwe ideologie van Poetin-Rusland, inclusief de Russische roeping om op het Euraziatische continent (dat dus ook West-Europa omvat) de dominerende, hegemoniale kracht te zijn. ‘Democratie’ is in deze visie niet veel meer dan de mystieke eenwording van het volk met zijn leider. De wereldorde bestaat niet uit soevereine staten, maar uit een aantal grootmachten. Er bestaan geen bondgenootschappen in de wereld, omdat staten geen vrienden kennen maar alleen belangen; laat staan een internationale orde die is gebaseerd op de onafhankelijkheid van staten. Alleen die grootmachten zijn van belang, met hun historische missie en geopolitieke belangen. Daar moet alles voor wijken, en natuurlijk al helemaal de liberale democratie zoals die in die sentimentele kleine landjes in het Westen van Eurazië wordt bedreven.
Snyder ziet het somber in. De Amerikaanse president Trump en zijn trawanten zijn eigenlijk net zozeer van mening dat alleen de VS, China en Rusland tellen. Trumps duidelijke desinteresse voor Europa doet vermoeden dat wij hier niet meer kunnen rekenen op de Amerikaanse paraplu, als het erom gaat onze vrijheden te beschermen, bijvoorbeeld tegen nucleaire chantage door Rusland. Want Trump ziet Europa eerder als een concurrent, die moet worden uitgeschakeld. Tegelijkertijd zijn er ontwikkelingen in Europa zelf, die de Europese weerbaarheid verminderen – Brexit, de autoritaire regeringen in landen als Polen en Hongarije en allerlei partijen die heil zien in het herstel van de oude natiestaten van voor de Tweede Wereldoorlog – op grond van een idyllisch en grotendeels illusoir beeld van het verleden van die staten.
###
“De paus wil dat de hele wereld katholiek wordt, dat is zijn uiteindelijke streven. Maar om te bepalen hoe je je tot de paus moet verhouden, is niet uitsluitend de uiteindelijke intentie van de heilige vader van belang, ook de mogelijkheden die de paus heeft om zijn uiteindelijke doel te bereiken. Dat hij de hele wereld katholiek kan maken, gaat zijn mogelijkheden ver te boven”.
Dit citaat – of liever gezegd mijn parafrase ervan – is van de Britse sovjetoloog van Russische origine Alec Nove (1915-1994) die ik eens ontmoet heb, in Glasgow waar hij hoogleraar in de Sovjet-economie was. Ik heb veel van hem opgestoken, met name over de problemen van de centraal geleide Sovjet-economie. Ik denk daaraan op gezette tijden nog wel eens terug, bijvoorbeeld als ik lees dat in het huidige Rusland het aantal van staatsbedrijven en semi-staatsbedrijven steeds maar toeneemt. Het is wel duidelijk waarom dat gebeurt: meer centralisatie is meer controle en meer macht voor het centrum. Vrees voor verlies van macht is ook de reden geweest waarom het na de dood van Stalin in 1953 nooit tot een hervorming van de centraal geleide Sovjet-economie is gekomen. Er leefden daarvoor, met name in de jaren 1960 wel allerlei ideeën, maar er gebeurde niets mee, totdat het in de jaren 1980 te laat was.
Je leest nu meestal dat de voornaamste drijfveer voor die recentralisatie van de Russische economie de behartiging is van de belangen van de kleptocratie die onder Poetin aan de macht is. Dat zal ook wel zo zijn, maar je proeft in de Russische overheids-propaganda toch ook een meer algemeen politiek streven om de zaak in de hand te houden. Ik denk dan ook dat je de toenemende her-centralisering van de Russische economie kunt zien als een aspect van een algehele re-sovjetisering van Rusland – net als het muilkorven van de media, of het terugdringen van democratische rechten en bestuurlijke autonomie in de verschillende landsdelen.
Het motief voor een en ander is wel duidelijk: concentratie van macht. Maar de nadelen van een en ander zijn ook wel duidelijk: heel het radarwerk van bestuur en economie komt tot stilstand, als iedereen steeds maar oekazes van boven moet wachten. Dat kwam prachtig tot uiting in een tv-reportage op de staatszender Rossija 24, die ik in 2014 zag. Poetin had net een grootscheepse beperking van de import op levensmiddelen afgekondigd, uit wraak voor de Europese sancties na de annexatie van de Krim. Deze importboycot werd in de staatsmedia op voorhand als een groot succes voorgesteld: niet alleen lieten we die perfide westerlingen met hun door niets gerechtvaardigde sancties tegen het onschuldige Rusland een poepje ruiken, maar ook zouden onze eigen Russische voedselproducenten nu een gouden toekomst tegemoet gaan, omdat ze nu immers van concurrentie op de binnenlandse markt niets meer te duchten hadden. Het was aanpakken geblazen.
In de tv-reportage kwam een directeur van een visverwerkingsbedrijf bij Vladivostok, in het Russische Verre Oosten dus, aan het woord die – ook niet gek – het voorgestelde beleid enthousiast begroette. Zijn bedrijf, zo bleek, hield zich voornamelijk bezig met het invriezen van vis, die vervolgens met veel succes voor 90 procent werd geëxporteerd naar Japan, in Japanse koelschepen. Dit moest nu natuurlijk veranderen, begreep de directeur. In de grote bevolkingscentra van Rusland, in het Europese deel van het land, was immers ook vraag naar vis. Het probleem was echter: hoe krijg je die vis daar, tweeduizend kilometer verderop? Dat moest per trein, in koelwagens – vliegen is te duur, en vervoer over de weg onpraktisch en duur.
Per trein dus. De directeur had nu natuurlijk kunnen wijzen op de schrikbarende onbetrouwbaarheid en corruptie bij de Russische spoorwegen, maar dat zal hem onverstandig hebben geleken, want daar was destijds Poetins vriend Vladimir Jakoenin nog directeur. In plaats daarvan klaagde hij over de hoge tarieven van het goederenvervoer per spoor. Die zouden, tegen de tijd dat de vis in Moskou of St.Petersburg in de schappen zou liggen, de prijs zo hoog hebben opgedreven dat niemand hem meer wilde kopen. Daar lag dus een taak voor de centrale overheid. Maar ja, die wilde nu juist bezuinigen op de staatsbegroting en had vermoedelijk weinig trek in transportsubsidies voor vis. Ik heb sindsdien niets meer vernomen van die fabriek, maar het lijkt me dat we er veilig van uit kunnen gaan, dat vis uit Vladivostok nog steeds met veel succes naar Japan geëxporteerd wordt.
Dit verhaal is kenmerkend voor de problemen in de gecentraliseerde economie. In de nadagen van de Sovjet-Unie leidden die tot een situatie die zastoj werd genoemd, stagnatie – een term die feitelijk aangaf dat heel het economisch leven knarsend tot stilstand kwam. Als iedereen wacht op oekazes die niet komen, gebeurt er weinig meer. Het is tegenwoordig bon ton geworden om af te geven op de ‘onzichtbare hand’ van de markt, en te zeggen dat het Westen in de jaren 1990 de ex-Sovjet-Unie niet zo ruw in de armen van een ongereguleerd kapitalisme had moeten drukken. Dat is ook zo – al kun je er over twisten in hoeverre het Westen alleen daar schuld aan droeg. Maar voor een goed begrip van de situatie is het toch wel belangrijk te onthouden, dat ook het meest woeste kapitalisme vermoedelijk beter functioneerde dan de zastoj.
Ook in het bestuur zijn er tekenen van een terugkeer naar Sovjet-verhoudingen. Dat kwam goed naar voren bij de brand in Kemerovo onlangs. Tientallen mensen, de meesten kinderen, zijn daar in een winkel- en ontspanningscentrum levend verbrand, onder andere omdat de nooduitgangen van twee filmzalen op slot zaten. Poetin in eigen persoon is op de plaats van de ramp gaan kijken. Hij keek heel boos en bezwoer dat de schuldigen gestraft zullen worden. Vijf werknemers van het complex zijn inderdaad gearresteerd, was op de televisie te zien.
Maar inmiddels is duidelijk geworden waarom die nooduitgangen gesloten waren. Namelijk op grond van een landelijke instructie van de veiligheidsdienst FSB: Kemerovo ligt niet zo heel ver van Centraal-Azië en kennelijk is de FSB bezorgd dat terroristen een bioscoopzaal via de nooduitgang zouden binnenlopen en gaan schieten. Vandaar deze drastische maatregel. Dus lijkt het alleszins denkbaar dat in de toekomst zoiets nog eens kan gebeuren. Ga maar na: je bent werknemer bij zo’n bioscoop en verantwoordelijk voor het deurbeleid. Wat is de kans dat, nadat je de instructie van de FSB hebt opgevolgd, er brand uitbreekt in je theater en jij de schuld krijgt van de verloren levens? Die is heel klein. En als je je verantwoordelijkheid neemt voor je bezoekers en de FSB-richtlijn negeert? Wat is dan de kans dat je moeilijkheden krijgt wegens het negeren van een opdracht van de staatsveiligheidsdienst? Die is heel groot, al was het maar omdat de meerderen op je werk geen gedonder willen. Dus blijven die branduitgangen op slot.
Poetin had trouwens een curieuze opmerking, toen hij boos kijkend met de plaatselijke autoriteiten van Kemerovo aan tafel zat. De Russische overheid doet zijn best de bevolking ervan te overtuigen meer kinderen te nemen, zei hij, en nu worden ze hier bij tientallen tegelijk aan het vuur overgegeven. Meer dan om het menselijk leed leek het de Russische president om de demografische aspecten van de ramp te gaan – een onhandige formulering, die niettemin iets zegt over zijn mentaliteit. Maar afgezien daarvan tekent het ook de relatieve onmacht van een centraal bestuur dat alles meent te kunnen regelen: zou een overheid die kennelijk niet in staat is de veiligheid van bioscoopgangers te garanderen, wel tot zoiets subtiels in staat zijn, mensen te bewegen meer kinderen te maken? Dat kun je ernstig betwijfelen.
###
Opvallend genoeg heeft Poetin voor noch na de presidentsverkiezingen een economisch programma geformuleerd. Nou ja – hij heeft gezegd dat het bruto nationaal inkomen omhoog moet, en dat er betere voorzieningen moeten komen in de ‘sociale sfeer’, waarmee hij wellicht de gezondheidszorg en de pensioenen op het oog had. Maar elke verwijzing naar economische hervorming, of zelfs maar economisch beleid bleef achterwege. Alle hoop is kennelijk gevestigd op een hogere olieprijs.
In plaats daarvan krijgen de Russen dag in, dag uit op hun tv dezelfde ideologie voorgeschoteld waardoor Snyder zo gefascineerd is, en die hij terecht als een bedreiging beschouwt. De fascist Iljin blijft de kijkers daarbij natuurlijk bespaard – Russen kunnen immers geen fascist zijn – maar de uitkomsten van diens gedachtegang worden er in gehamerd: de unieke kwaliteit van het volk van Rusland dat zijn leiders vertrouwt, geen vragen stelt en bereid is tot lijden bijvoorbeeld. Zelfs de brand in Kemerovo wordt op die manier geëxploiteerd. Ik zag een reportage op Rossija 24 waarin een protestmanifestatie van ongeveer duizend mensen in deze stad werd voorgesteld als een openbare rouwbijeenkomst – de betoging was van opzij gefilmd, zodat je niet kon zien wat er op de spandoeken stond die de menigte omhoog hield.
Deze algehele onmacht lijkt me eerder een beslissende factor dan de ideologische ontwikkeling van Rusland waar Snyder zich zo’n zorgen over maakt. Het lijkt er sterk op dat een overheid, i.c. een president die niet weet hoe het verder moet met Rusland, zich verliest in irrealistische grootmacht-dromen en gefrustreerd vertoon van superioriteit. Maar dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat we ons daarover geen zorgen hoeven te maken. Ook een niet-functionerende economie kan immers nog veel onheil aanrichten, met de kernwapens bijvoorbeeld, die Poetin dezer dagen zo nadrukkelijk over het voetlicht brengt, alsof er sprake zou zijn van een acute bedreiging tegen Rusland. Het is het oude liedje uit de Koude oorlog, of zo men wil de vorige Koude oorlog: om de aandacht af te leiden van eigen falen, wordt de fictieve bedreiging van de eigen natie door meer succesvolle actoren uit het buitenland breed uitgemeten.
Natuurlijk kan dat allemaal heel verkeerd aflopen, daar heeft Snyder wel gelijk in. Met hem denk ik ook dat Trump meer is dan de geborneerde klungel die hij soms lijkt, en dat er systeem is in zijn gekte. Het lijkt volstrekt niet uitgesloten dat het Trumpisme de VS fundamenteel zullen veranderen in een meer autocratische staat, met beperkte persvrijheid en nog minder sociale voorzieningen en sociale rechtvaardigheid dan nu. Europa raakt – nu al – de machtigste bondgenoot kwijt, zodat het niet langer denkbeeldig lijkt dat Rusland een poging zal doen Europa met boter en suiker op te eten, zoals dat tussen 1945 en 1989 met Oost-Europa gebeurd is. Poetin zal zo stom wel niet zijn om zijn nieuwe intercontinentale raketten tegen de VS in te zetten – vergelding is dan verzekerd. Maar nucleaire blackmail tegen een Europa dat niet langer onder de Amerikaanse nucleaire paraplu zit, behoort natuurlijk alleszins tot de mogelijkheden.
Tussen droom en daad staat het feit in de weg, dat Rusland eigenlijk de rest van de wereld niets te bieden heeft, wat ze in het Kremlin natuurlijk ook wel weten. Het is maar te hopen dat Poetin en de zijnen Alec Nove hebben gelezen.
Timothy Snyder: The road to unfreedom.Tim Duggan Books, New York, 2018
Afbeelding: de vorige week geteste nieuwste Russische intercontinentale raket, inmiddels Satan-2 gedoopt.
We'll always have Paris 
Geef een reactie