De geschiedenis schrijven van iets wat nog gaande is, lijkt geen eenvoudige zaak. Toch heeft de Amerikaanse historicus Adam Tooze het geprobeerd, en met succes. Zijn ‘Shutdown. How Covid shook the world’s economy’ is een spannend relaas van misschien wel de ernstigste crisis die de thans levende generaties hebben meegemaakt, en in ieder geval een crisis die met geen andere in de moderne tijd te vergelijken is: de Covid 19-crisis, die eind 2019 begon en de wereld in 2022 niet verlaten zal hebben. Niet eerder in de economische geschiedenis kwam in vrijwel alle landen van de wereld het economisch leven tegelijkertijd gedeeltelijk tot stilstand – een contractie van tenminste enkele procenten.
Tooze’s boek leest, tenminste voor wie geen hekel heeft aan macro-economie en de ins en outs van financiële politiek, als een trein. Het is alleen in meerder opzicht jammer dat ‘Shutdown’ geen afgerond verhaal biedt. De studie eindigt ongeveer in het voorjaar van 2021, als het vaccineren een hoge vlucht neemt en een ontknoping in zicht komt. De hoop op een spoedig einde van de crisis is, zoals we weten, inmiddels voor een belangrijk deel vervlogen.
Als lezer zou je dus graag willen weten hoe Tooze aankijkt tegen de problemen die zich in de loop van 2021 hebben geopenbaard. Neem de oplopende inflatie in veel landen: is die, zoals de financiële en andere autoriteiten ons sussend voorhouden, inderdaad van tijdelijke aard, resultaat van fluctuaties in de wereld-energiemarkt en verstoringen in de wereldhandel in onderdelen en fabricaten waaraan de wereld economie zich spoedig zal aanpassen? En hoe zit het eigenlijk met het ook in Nederland optredende verschijnsel van afnemende werkloosheidscijfers en personeelstekorten die de herleving van de economische groei afremmen, en waarop niemand had gerekend? In de rijke industrielanden, zoals de VS of de landen van de EU, heeft de Covid-crisis weliswaar veel ongemak gebracht, maar eigenlijk nauwelijks bedrijven en individuen tot de ondergang gebracht, dankzij een genereuze injectie van overheidsgeld – waarvoor staten of organismen als de EU zich resoluut verder in de schulden hebben gestoken. Kan dat zo doorgaan, ook in 2022 en eventuele andere crisisjaren die nog zullen volgen? Wanneer zou de rekening komen?
Wie weten wil hoe Tooze daar tegen aankijkt, zal een abonnement op ‘The New Statesman’ moeten nemen, waarin hij regelmatig schrijft. Een van zijn grote thema’s in de kolommen van dit Britse weekblad figureert ook al prominent in ‘Shutdown’: zonder samenwerking met China valt elke poging de wereldeconomie enigszins te reguleren en een grote clash te vermijden, absoluut in het water. En hetzelfde geldt ook voor de Covid-pandemie. China is in 2020 van alle landen verreweg het meest succesvol geweest bij het terugdringen en eronder houden van de ziekte. De traditionele wereldmachten – de VS en de landen van de EU – daarentegen sleepten zich van de ene blunder naar de volgende opleving van de ziekte. Zoals nu ook weer, eind 2021, als dit stukje wordt geschreven.
‘Georganiseerde onverantwoordelijkheid’ noemt Tooze de grondhouding waarmee de ontwikkelde wereld de Covid-crisis inging. Geleerden waarschuwden al vele jaren dat de groei van de wereldbevolking, de afname van ongerepte natuurgebieden, en het toenemende aantal contacten tussen mensen en dieren, bijvoorbeeld door wat ‘intensieve veehouderij’ genoemd wordt, een gunstige voedingsbodem waren voor de mutatie van virussen die ook onder mensen zouden kunnen gaan circuleren. Maar de regeringen negeerden deze onaangename voorspellingen zoveel mogelijk – een slecht voorteken trouwens voor wie hoopt dat de regeringen zich wél ernstig zullen bezig houden met het voorkomen van klimaatrampen in de toekomst. De VS van Donald Trump maakten, terwijl de pandemie al bezig was, aanstalten zich terug te trekken uit de decennia lang financieel kort gehouden Wereld Gezondsheidsorganisatie, zo groot was de Amerikaanse afkeer van internationale organisaties.
In één opzicht hebben de VS de wereld in 2020 echter gered: op een moment waarop de beurs van Wallstreet en de dollarkoers dreigden te crashen – daarmee ongetwijfeld de rest van de wereldeconomie meeslepend in een krach – heeft de Amerikaanse Federale Bank dat door het opkopen van Amerikaanse staatsobligaties en een fenomenale geldinjectie in bedrijven en huishoudens weten te verhinderen. De Europese Centrale Bank deed iets dergelijks, in weerwil van de Nederlandse regering die bij de andere lidstaten van de EU grote verontwaardiging oogstte, toen zij sputterde dat Nederland misschien niet wilde meebetalen aan een economisch steunprogramma voor EU-landen die hun staatsfinanciën minder op orde hadden dan wij.
Nederland stond in die attitude van ‘rustig aan dan breekt het lijntje niet’ in Europa echter zo alleen, dat er van zulk verzet tegen de gemeenschappelijke Europese plannen verder niet veel meer is vernomen. Maar binnenslands waren er meer voorbeelden van misplaatste Nederlandse bedaardheid. Zo was er begin 2020 de merkwaardige situatie dat miljarden wereldbewoners al met mondkapjes liepen terwijl aan de monding van de Rijn en Maas de autoriteiten nog glimlachend verzekerden dat mondkapjes slechts ‘schijnveiligheid’ boden. En er was tot twee keer de traagheid van de Nederlandse vaccinatiecampagnes, waarbij in de Hollandse polder eerst de leden van adviesorganen er nog wat nachtjes over wilden slapen, terwijl in de buurlanden al zo’n beetje iedereen die wilde geprikt was. We gaan zien in hoeverre de chique aarzeling over de ‘booster’ in Nederland zal leiden tot een extra forse explosie van omicron.
Het Nederlandse voorbeeld – waaraan Tooze overigens weinig aandacht besteedt – laat goed zien dat ook in tijden van crisis nationale onhebbelijkheden gewoon blijven bestaan. Of misschien wel extra worden benadrukt, want in de meeste gevallen trekken de natiestaten bij de bestrijding van Covid-19 hun eigen plan. Een sterk voorbeeld daarvan is de opstelling van de Verenigde Staten. Op 6 januari 2021 werd een poging tot staatsgreep door Trump en zijn aanhangers weliswaar afgewend, maar voor de verhouding van de VS met de rest van de wereld maakt dat minder verschil dan je misschien zou kunnen hopen. Waar mondiale problemen als Covid-19 en het klimaat de medewerking van China behoeven, achtten de VS het moment gekomen voor een nieuwe Koude Oorlog om te verhinderen dat het Chinese BNP – zoals algemeen verwacht – ergens in het lopende decennium het BNP van de VS zal overstijgen. En de VS hebben over de periode die Tooze in ‘Shutdown’ beschrijft, nauwelijks vaccins afgestaan aan de minder bedeelde landen in de wereld – beduidend minder dan de EU.
Fascinerend is het om eraan herinnerd te worden hoezeer de pandemie in de maanden voor maart 2020 in de landen van het Westen werd gezien als iets wat ons eigenlijk niet zo erg aanging. De strenge lockdowns in Wuhan en andere delen van China leken typisch iets van een totalitair regime dat totale controle over zijn burgers wilde hebben. Zelfs toen in Italië zo’n beetje heel Lombardije op slot ging, leek voor ons in Nederland of Duitsland het coronavirus nog ver weg – die Italianen ook altijd, altijd al een beetje slordig volkje. Maar in maart was corona al een paneuropees en mondiaal verschijnsel dat overal leidde tot het soort lockdowns dat eerder als een typisch Chinese aberratie was gezien.
Soms hoor je wel eens opperen dat Covid-19 het einde markeert van het ‘neoliberale model’ voor economie en maatschappij, zoals dat vaak wordt geassocieerd met de aanbevelingen uit de ‘Washington consensus’ zoals het Internationale Monetaire Fonds die lang hanteerde. De pandemie heeft de staten geleerd dat je, anders dan het ‘neoliberalisme’ leerde, als het erop aankomt economie en maatschappij niet over kunt laten aan de krachten van de markt, met een zoveel mogelijk terugtredende overheid. Alleen resoluut overheidsingrijpen – en dus ook, onafwendbaar, bureaucratie – kan de rampen van pandemie of klimaatveranderingen stuiten, zou de les zijn.
Deze neiging tot meer staatsbemoeienis vind je op vele plaatsen terug in het politiek vertoog – zowel in Bidens plannen om met eindeloos veel miljarden een nieuwe infrastructuur in de VS op te bouwen, als in Nederland. De energie-omslag, het huizentekort – ook in de Nederlandse verhoudingen lijkt het alsof, nu het geld niet op kan bij de bestrijding van de economische gevolgen van Covid-19, ook alle andere problemen met overheidsgeld opgelost moeten worden.
In de stad waar ik woon, is duidelijk merkbaar dat een nieuwe klasse van (veelal GroenLinks-georiënteerde) bureaucraten staat te popelen om met machtswoorden en geld het goede te laten zegevieren. Geen week gaat voorbij zonder nieuwe aankondigingen over het opheffen van parkeerplaatsen, het ‘vergroenen’ van doorgaande verkeersroutes (bedoeld wordt ‘afsluiten’), het uitbannen van benzinemotoren en wat dies meer zij. Ook in de woningsector keert de bureaucratische overheidsbemoeienis terug – met allerlei mogelijkheden om de vrije verhandelbaarheid van huizen te beperken en uit naam der rechtvaardigheid van die gezellige wachtlijsten in te voeren, net als vroeger. De privatisering van voormalige overheidsdiensten heeft te vaak gefaald, heet het dan. De situatie van vroeger, waarbij je bijvoorbeeld een halve dag in de rij moest staan om gas en licht aan te laten sluiten, schijnt iedereen vergeten te zijn. Hoe fijn dat kan zijn, overheidsbemoeienis, kan iedere Nederlander dezer dagen trouwens ervaren als hij in de regen in de rij staat voor een PCR-test bij de GGD, of een dag lang vergeefs probeert een telefonische afspraak voor de boosterprik te maken.
Overigens denkt Adam Tooze niet dat de Covid-crisis het einde van het neoliberalisme inluidt, althans niet in de VS of Europa. Het is net als bij de bankencrisis van 2008, of de eurocrisis van 2011/2012: de overheden doen met overheidsgeld alles wat nodig is om de catastrofe af te wenden en daarna gaat alles weer zijn gangetje. In het hedendaagse kapitalisme zijn de baten particulier, en de lasten publiek. Ook nu weer – tijdens de Covid-crisis is de kloof tussen arm en rijk verder gegroeid, zowel binnen landen als tussen staten onderling. Maar laten we onze zegeningen tellen: ook na twee jaar is door wijs overheidsbeleid de krach uitgebleven. Nu maar hopen dat ook de politieke gevolgen – bijvoorbeeld in de vorm van verminderde geloofwaardigheid van het democratisch stelsel, of een ditmaal wél gelukte autoritaire staatsgreep in de VS – een beetje zullen meevallen.
Adam Tooze: Shutdown. How Covid shook the world’s economy. Allen lane, London 2021.
Ook in Nederlandse vertaling: Shutdown. Corona en de wereldwijde crisis van 2020. Spectrum 2021.
Afbeelding: Wallstreet in dagen van lockdown. Foto uit Vanity Fair.
We'll always have Paris 
Geef een reactie