(20-5-2018)
Even een kijkje kunnen nemen in het verleden – een onmogelijkheid natuurlijk, en altijd een leuk gedachte-experiment. Maar waarheen? Bovenaan mijn lijstje staat Berlijn in de jaren 1920. Ik weet wel: het Oude Rome zou veel belangwekkender zijn, om over het Oude Athene nog te zwijgen. Naar weinig historische omstandigheden ben ik echter zo nieuwsgierig als naar Berlijn tussen 1918 en 1933. De gronden van mijn fascinatie geven daarbij ernstig te denken: de hoofdstad van de Weimar-republiek was in deze jaren onder andere een ongekende poel der zonde waarin het in sommige opzichten prettig wentelen geweest moet zijn. De trauma’s van de Eerste Wereldoorlog en het failliet van elke moraal, de hyperinflatie in de eerste naoorlogse jaren, de hoge werkloosheid en de voortdurende bedreiging van de eerste democratie uit de Duitse geschiedenis door revanchisten en extremisten van allerlei slag, zorgden voor een sfeer waarin alles mogelijk leek, en ook vaak was. Dat had ik wel eens willen beleven – tegen beter weten in.
Tijdmachines bestaan niet. Gelukkig is er nu Babylon Berlin, de duurste televisieserie ooit in Europa gemaakt. Twee seizoenen van elk acht afleveringen zijn af, en nu ook in Nederland te zien. De (voornaamste) regisseur van het project is Tom Tykwer (van Lola rennt) en het geheel is losjes gebaseerd op een in het Berlijn van de Weimar-republiek spelende misdaadroman van Volker Kutscher (die ik niet gelezen heb). Er zijn twee centrale personages: de Keulse politie-inspecteur Gereon Rath (Volker Bruch), naar Berlijn gedetacheerd om stiekem gemaakte bordeelfoto’s van een Keulse notabel op te sporen en te doen verdwijnen, en Charlotte Ritter (Liv Lisa Fries, zie afbeelding boven), een meisje uit de arbeidersklasse dat de eindjes aan elkaar knoopt door ‘s nachts in een nachtclub annex bordeel aan de uiteenlopende seksuele wensen van de klanten te voldoen, maar eigenlijk bij de moordbrigade van de politie wil werken.
Beide hoofdrollen pakken enorm goed uit: de kijker kan zich met beiden uitstekend identificeren, ondanks hun niet geringe persoonlijke problemen. Inspecteur Gereon, die in de oorlog aan het front heeft gevochten, lijdt aan een morfine-verslaving en een ernstig moreel probleem: hij is al vele jaren smoorverliefd op de vrouw van zijn broer. Die broer is echter aan het front omgekomen, misschien zelfs door de hand van Gereon – wat er in de loopgraaf precies gebeurd is, laat zich uit de nachtmerrie-achtige scenes moeilijk opmaken. Maar nog mooier is de rol van Charlotte: een meisje dat er eigenlijk nogal gewoontjes uitziet en heldhaftig het hoofd boven water houdt, onder andere door haar werk in het bordeel. Maar net zo lief neemt ze een administratief baantje op het hoofdkwartier van de politie aan, waar ze Gereon leert kennen.
Zoals vaak bij series wordt er al in het begin een veelheid aan verhaallijnen uitgezet – de makers zouden naar verluidt ook graag een derde en vierde serie maken. Maar indrukwekkend is de manier waarop de handeling verweven is met de eigenaardigheden van Berlijn in de jaren 20: Russische intriges, nationalistische samenzweringen, armoede, het nachtleven met zijn blote revues en homobars en wat niet al. Dit alles had makkelijk in kitsch kunnen ontaarden, of in de ongemakkelijke romantisering die veel historische films kenmerkt. Maar dat gebeurt niet, omdat de benadering door Tykwer c.s. van de personages niet historiserend is. Het beeld van de metropool, de kleding, de rekwisieten etc. zijn wel historisch – daar is een groot deel van het budget duidelijk heen gegaan. Maar de personages gedragen zich alsof zij onze tijdgenoten zijn, met een directheid die wij met onze moderniteit associëren.
Wat dit betreft is er een opmerkelijk verschil met de vorige grote tv-serie die over Berlijn in de jaren twintig gemaakt was: Berlin Alexanderplatz van Rainer Werner Fassbinder uit 1980, naar de gelijknamige roman van Alfred Döblin. Berlin Alexanderplatz is een nogal deprimerend verhaal, over ene Franz Biberkopf die, uit de gevangenis ontslagen, in een nogal wreed en miezerig beschreven Berlijn probeert een nieuw leven te beginnen, maar daarbij toch grotendeels in de misère blijft hangen.
Babylon Berlin daarentegen behoudt een welhaast lichtvoetige toon, ondanks alle wandaden, corruptie en geweld waarmee de personages te maken krijgen. Vooral Charlotte straalt zorgeloosheid uit: Hopla, wir Leben. Het heeft geen zin al te lang stil te staan bij de dingen, want dat stoort bij het overleven in de Grossstadt. Er is geen tijd voor moraal, er moet worden aangepakt. Tempo. Zoals Fassbinders Berlijn het wat zeurderige pessimisme van de jaren zeventig uitstraalde – no future – zo is het Berlijn van Tykwer een metropool die in 1929 begerig de toekomst omarmt. Wij kijkers weten natuurlijk dat die toekomst er niet zal zijn: vanaf 1929 slaat de economische crisis toe en een paar jaar later maakt de Nazi-dictatuur een eind aan de pret. De makers van Babylon Berlin vermijden echter zorgvuldig van hun serie een hymne aan ‘dansen op de vulkaan’ te maken – het zou interessant zijn te zien hoe ze met het somber toekomstperspectief omgaan als het tot een derde en vierde serie komt.
Ik was correspondent in Berlijn vlak nadat in november 1989 de Muur gevallen was en je de zo lang gedeelde stad weer als één stad kon beleven, bijvoorbeeld omdat je in afzonderlijke tracé’s opgedeelde lijnen van de S-Bahn weer van begin tot eindpunt kon gebruiken. Pas toen werd mij eigenlijk duidelijk wat voor een enorm grote metropool hier, rond de oevers van de Spree, was ontstaan in de tweede helft van de XIXde eeuw: al die eindeloze wijken met huurkazernes en gebouwen in de zogeheten Gründer-stijl. Manhattan wordt aan alle kanten door water begrensd en de XIXde-eeuwse boulevards van Parijs lopen door een stad die duidelijk al veel ouder is. Maar in Berlijn ontbreekt een dergelijk houvast – het is een ontzagwekkende, reusachtige stad zonder einde, een urbane explosie van het moderne, in 1929 nog maar 59 jaar verenigde Duitsland.
In de tijd dat ik er woonde waren er nog Duitse politici die wilden dat het knusse Bonn, aan de Rijn, na de val van de Muur de hoofdstad van Duitsland zou blijven – als een testimonium dat het moderne Duitsland niet meer richting exces en grootheidswaanzin zou drijven. Dat leek me een slecht idee: wat kon er in ‘s hemelsnaam van deze reuzenstad terecht komen als de stad niet opnieuw het administratieve centrum van Duitsland zou worden? Want de industrie, die in belangrijke mate voor de historische groei van Berlijn verantwoordelijk was, bestond immers nauwelijks meer. Het is gelukkig goed afgelopen met Berlijn, zozeer zelfs dat iedereen er nu wil wonen en de huizenprijzen – voor het eerst sinds de jaren negentig – er de pan uitrijzen.
Het Berlijn van nu is zeker een levendige, dynamische stad, maar toch niet helemaal meer het uit de hand gelopen experiment in stedelijke cultuur van de jaren twintig. Je zou licht kunnen denken dat die faam van Berlijn als de stad waar alles kon en ook gebeurde, een achteraf bedacht nostalgisch sprookje was, net als de verhalen over de roaring twenties in Parijs, waarin Woody Allen zwelgt in zijn aardige, maar hoogst romantiserende film Midnight in Paris. Maar gelukkig zijn er voldoende archieven, romans en films bewaard om te laten zien dat het Berlin van de jaren twintig meer is dan het product van verheerlijking achteraf.
Dat wordt bijvoorbeeld duidelijk uit het boek Voluptuous Panic van de Amerikaanse historicus Mel Gordon, waarin het vooral om seks en erotiek in het Berlijn van de jaren twintig gaat – aspecten die in Babylon Berlin geen geringe rol spelen. Vooral het nachtleven heeft Gordons aandacht, met al zijn bordelen, homo- en lesbo-bars, naaktdans en wat dies meer zij. Jammer dat we in die sensuele wereld, waarin vrolijke transgressie heel gewoon was, niet voorzichtig een kijkje meer kunnen nemen. Maar dankzij Babylon Berlin pikken we toch een aan onze tijd aangepast graantje mee.
Babylon Berlin is in Nederland te zien op Videoland, de betaalsite van de Nederlandstalige RTL. De ARD begint in het najaar met de serie op haar kanaal Das Erste. Videoland bevat, behalve veel treurig stemmende oude RTL-programma’s, nog meer goede series, zoals de nieuwe serie Twin Peaks van David Lynch en The Handmaid’s tale.
Mel Gordon: Voluptuous panic – the erotic world of Weimar Berlin, Feral House 2008; ook in Duitse uitgave als Sündiges Berlin, Index Verlag 2011.
Een trailer van de serie Babylon Berlin is HIER te zien.
Afbeelding boven: Liv Lisa Fries als ‘Charlotte’ in Babylon Berlin. Afbeeldingen onder: 1. De befaamde naaktdanseres Anita Berber in haar succesnummer ‘Kokain’. 2. Twee kostuums uit de revue ‘Alles nackt’ (1927). 3. Reclame voor erotisch amusement (1927). (Afbeeldingen uit Voluptuous panic). 4,5,6. Stills uit Babylon Berlin.
We'll always have Paris 
Geef een reactie