Vrijheid als last voor dansende beren

(28-10-2018)

Soms wordt de semi-vrijheid van het opvangcentrum de beren in Belitsa even te veel. Dan houden ze op met het zoeken van verstopt voedsel in hun omheinde bos, gaan op hun achterste poten staan en wiegen heen en weer. Alsof ze nog dansende beren waren, met een ring door hun neus, die op commando kunstjes doen. Voor wie onvrijheid gewend is, kan de vrijheid een zware belasting zijn. 

Dancing Bears heet het prachtige boek van de Poolse journalist Witold Szablowski, over het lot van de laatste dansende beren in Bulgarije. Toen het land in 2007 toetrad tot de Europese Unie, werd een vermoedelijk eeuwenoude praktijk daar illegaal: de dansende beer, die meegevoerd door zijn meester, meestal een zigeuner, op straat op commando kunstjes vertoond, waaronder dat ‘dansen’. 

Ik heb dat één keer gezien, op straat in Sofia, met een beer die ongeveer even groot was als het dier op de foto hierboven. In al zijn wreedheid is het fascinerend om te zien: een dier waarvan de kracht die van de mens verre overtreft, is geconditioneerd, of gedwongen – die dingen gaan in elkaar over – zich te gedragen als een onmondige. Zo’n beer krijgt iets van een grappig mannetje – op de foto is dat goed te zien. Je gaat bijna denken dat het een verkleed mens is. De fascinatie die uitgaat van een ‘dansende’ beer heeft, denk ik, veel te maken met de menselijke neiging om waar je het meest bang voor bent – en traditioneel is dat in veel woeste streken de onverwachte ontmoeting met een wilde beer in het bos – symbolisch onschadelijk te maken, door het dier te ontdoen van zijn kracht. En belachelijk te maken.

Maar er is natuurlijk weinig grappigs aan: de beer reageert omdat hij instructies krijgt door rukjes aan de ijzeren ring door zijn gevoelige neus. De beren-eigenaren die Szablowski heeft geïnterviewd voor zijn boek, benadrukken meestal dat ze goed zijn geweest voor hun beren. Die maakte deel uit van het gezin, at mee met de mensen en wist niet beter, omdat hij of zij meestal al als pup in een menselijke familie waren opgenomen. Er zijn verhalen over beren die hebben leren dansen door hun voorpoten op een gloeiende plaat te zetten, zodat ze rechtop leerden staan. En over beren bij wie de tanden werden uitgeslagen, om het gevaar bij bijten te verminderen. Maar ook zonder zulke wreedheden: die ring door de neus was er altijd. Ook waren veel dansende beren alcohol-verslaafd, omdat ze door hun bazen regelmatig dronken gevoerd werden.

Een Oostenrijkse stichting, Four Paws, heeft de dansende beren die er na 2007 nog waren in Bulgarije losgekocht van hun eigenaren en in het plaatsje Belitsa een opvang gerealiseerd. De beren leven daar in semi-vrijheid, binnen een hek dat onder stroom staat. Want in gevangenschap opgevoede beren kun je niet zomaar in het wild loslaten. Szablowski beschrijft hun gedrag, hun terugvallen in de gewoontes van gevangenschap niet alleen, maar ook de veelal schuchtere herleving van instinctief berengedrag, in omgang met andere beren, seks of dieet. Szablowski is een empathische verslaggever, die met de nodige distantie beschrijft hoe de beren soms lijken terug te verlangen naar hun voormalige status. Prachtig is ook zijn beschrijving van de gevoelens van de vroegere meesters: zigeuners, aan de onderkant van de sociale ladder, die soms al generaties lang met beren op stap waren, van hun beren hielden, en zich door het verbod van de ene op de andere dag beroofd zagen van hun economische bestaansbasis. Belitsa is gelegen in een van de armste delen van Bulgarije, toch al het armste land van de EU. De plaatselijke bevolking daar ziet de uitgebreide zorg voor de beren als een ruw contrast met hun eigen leven van economische ontbering.

Szablowski’s boek is meer dan een werkelijk prachtige reportage, die op elke journalistenopleiding verplichte kost zou moeten zijn, als een voorbeeld van empathische verslaggeving. En ook van de onmogelijkheid vaak om in een concrete situatie goed en slecht, slachtoffer en dader aan te wijzen. Maar dit boek is tegelijkertijd ook een politiek pamflet. Szablowski relateert de moeite die de beren hebben met hun leven in vrijheid, aan de neiging die veel Oost-Europeanen hebben om te kiezen voor politici ‘met raar haar’, zoals hij dat noemt. Voor wie niet in vrijheid en democratie is opgevoed, kan een leven in keuzevrijheid een zware belasting zijn. Vandaar, suggereert Szablowski de keuze die veel Polen, Hongaren, Oost-Duitsers, Russen enzovoorts maken voor politici die de oude autoritaire vormen van voor 1989 terugbrengen. Vrijheid kan een enorme opgave zijn voor wie haar niet eerder beleefd heeft.

Een kras staaltje van terugval in oude vormen van onvrijheid, en verheerlijking van vervlogen dictatuur is te zien in de documentaire Djen pobjedi, Overwinningsdag van Sergej Loznitsa, die binnenkort draait op het IDFA in Amsterdam. Die film heb ik al kunnen zien omdat ik voor De Groene Amsterdammer een (nog te verschijnen) stuk schreef over vijf – razend interessante – films uit en over Rusland die op dat IDFA te zien zijn. Djen pobjedi laat mensen zien die bij een Sovjet-oorlogsmonument in Berlijn op 9 mei Overwinningsdag vieren, in het Rusland van Poetin steeds nadrukkelijker opgepompt tot dé nationale feestdag. In Berlijn wordt die viering al vlug een manifestatie van nostalgie naar de oude, in 1991 opgeheven Sovjet-Unie – de symbolen, de liedjes en militaire marsen, de officiële slogans van internationalistische broederschap en solidariteit. 

Het merkwaardige in de film is dat de meeste feestvierders nu juist aan diezelfde Sovjet-Unie ontsnapt zijn. Dat geldt met name voor de Russische- of zo men wil Sovjet-Duitsers onder hen. Die bevolkingsgroep werd, met name onder Stalin, op allerlei manieren onderdrukt, bijvoorbeeld door massale deportatie naar de Altai (in Siberië) en Kazachstan, waar ze in de jaren tachtig nog steeds, tegen hun zin, woonden. De Bondsrepubliek Duitsland heeft, in het kader van de ontspanning in de jaren zeventig en tachtig, velen van hen weten los te krijgen en hun na emigratie opvang geboden in West-Duitsland. Toen na 1991 de grenzen open gingen, hebben de resterende Sovjet-Duitsers massaal de benen naar het Westen genomen. 

Het is wel heel bizar dat juist velen van die Sovjet-duitsers, en hun kinderen,  in het hedendaagse Duitsland tot de grootste fans van Poetin behoren, en van diens autoritaire bestuursmethoden. Velen van hen, schijnt het, kijken nauwelijks naar de Duitse tv maar volgen de propaganda van de Russische staats-tv op de voet. En in de film van Loznitsa kun je zien hoe zij zich dus zelfs overgeven aan nostalgie voor de vormen van een dictatuur waaraan ze ontsnapt zijn. Inderdaad, net als die beren. 

In die film wordt een liedje gezongen dat ik niet onmiddellijk thuis kon brengen, en dat begint met de regels: “Oekraïne en Krim, Belaroes en Moldova ? / Dat is mijn land!”. Zo gaat de tekst door met het oproepen van delen van de voormalige Sovjet-Unie, en ook met personen en omstandigheden die voor 1991 deel uitmaakten van de ideologie en de leefwereld van de Sovjet-burger: van Vissotski en Poesjkin tot Gagarin en goud bij de Olympische Spelen – bien étonnés de se trouver ensemble. Ook de Sovjet-strijdkrachten, Stalin en zelfs torpedo’s worden niet vergeten, evenmin als de KGB. 

Het liedje in kwestie – leert enig zoeken op internet – is Sdelan v sssr (Made in het USSR) van een zekere Oleg Gazmanov en dateert uit 2005. Deze Gazmanov is gespecialiseerd in patriottisch repertoire in een nieuw jasje. Hij treedt soms op in militair uniform maar in de clip van Sdelan v sssr is Gazmanov als punker verkleedt. Wie ooit nog getwijfeld mocht hebben dat achter de hedendaagse feestelijkheden rond 9 mei een ‘viering’ en rehabilitatie van de voormalige Sovjet-Unie schuilgaat, kan door deze clip uit de droom geholpen worden. Onder ijverig zwaaien met de vlag van de huidige Russische Federatie wordt een land verheerlijkt waarvan niet alleen Tolstoj, Sjaljapin en Kamsjatka deel uitmaken, maar ook de Baltische landen. In Rusland dansen de beren volop. 

Witold Szablowski: Dancing bears. True stories of people nostalgic for life under tyranny. Penguin Books 2018.

De inleiding op het boek, waarin Szablowski het verband legt tussen beren en  autoritaire tendenzen in Oost-Europa nu is HIER te vinden. 

De clip Sdelan v sssr staat HIER op Youtube. 

Dit is de Engelse vertaling van het liedje:

Ukraine and Crimea, Belarus and Moldova, This is my country! / Sakhalin and Kamchatka, the Ural Mountains,This is my country! / Krasnodar Krai, Siberia and Volga Region,Kazakhstan and the Caucasus, and the Baltic states too…/

I was born in the Soviet Union, I was made in the USSR! / I was born in the Soviet Union,I was made in the USSR! 

The Ruriks, the Romanovs, Lenin and Stalin, This is my country! / Pushkin, Yesenin, Vysotsky, Gagarin, This is my country! / Ruined churches and new temples, And the Red Square, and the BAM construction…

I was born in the Soviet Union,I was made in the USSR! etc. 

Olympic gold, starts, victories,This is my country! / Zhukov, Suvorov,  combine harvesters, torpedoes,This is my country! / Oligarchs and beggars, might and degradation,The KGB, the MVD and big science…

 I was born etc. 

Glinka, Tolstoy, Dostoyevsky, Tchaikovsky, Vrubel, Chaliapin, Chagall, Aivazovsky, Oil and diamonds, gold, natural gas,The fleet, Airborne Forces, Air Force and Special Forces!  Vodka, caviar, the Hermitage Museum and rockets,The most beautiful women of the planet,Chess, opera, the best ballet! Tell me where they have what we don’t! Even Europe has become a union! Together, our ancestors fought in battle,Together, the Second World War was won,Together, we are the biggest country! The borders choke us, we can’t go anywhere without a visa! How are you doing without us? Answer, friends!

I was born etc. 

Afbeelding boven: dansende beer op straat in (vermoedelijk) Sofia. Afbeeldingen onder: uit de clip van Gazmanov, en de foto op de cover van Dancing Bears.