Carnaval aan de macht

Is het mijn verbeelding, of wordt de parade voor de Dag van de overwinning op het Rode plein in Moskou elk jaar wat onmenselijker? Bijna elk jaar kijk ik op 9 mei, via de Russische televisie die je op internet in Nederland prima kunt volgen. Maar wat aanvankelijk een soort nostalgie leek – ik heb in een vorig leven, in de jaren tachtig van de vorige eeuw, heel wat ceremonies meegemaakt op ditzelfde plein – wordt hoe langer hoe meer een grimmige aangelegenheid. Eens was ik niet geheel ongevoelig voor het majestueuze karakter van Russische militaire symboliek, beken ik eerlijk: veel militaire muziek, vaak nog uit de negentiende eeuw daterend, is ook bepaald meeslepend. Maar toen dit jaar de nationale standaard, klokke tien uur Moskou-tijd, het Rode plein werd opgedragen onder de tonen van ‘Sta op, enorm land’ – een compositie van Aleksandr Aleksandrov (1883-1946) die ook het Sovjet-volkslied maakte dat Poetin weer tot het Russische heeft verheven – werd het mij vreemd te moede.

Zeker, al een paar jaar staat de jaarlijkse parade voor de ‘dag van de overwinning’ in het teken van de agressie-oorlog die Poetin tegen het buurland Oekraïne is begonnen en waarvan het einde niet in zicht is. Maar dit jaar bekroop mij het onaangename gevoel dat wat zich hier afspeelde een voorbode was van een nieuwe wereldorde, en dat er een goede kans is dat volgend jaar op de eretribune op het Rode plein Donald Trump plaatsneemt naast andere ‘wereldleiders’ als Vladimir Poetin en Xi Jinping – voor een feest van militaire kracht en onversneden machtswil.

Op wiens rekening dit monsterverbond tot stand komt, laat zich raden: Europa. In afwachting van Trumps verdere toenadering tot Rusland heeft de Russische propaganda het roer al omgegooid. Niet langer zijn de Verenigde Staten de drijvende kracht achter de als een ‘nazistische’ voortzetting van Hitler-Duitsland voorgestelde Oekraïense staat, maar is het Europa waartegen Rusland zich teweer moet stellen. De tekst van ‘Sta op, enorm land’ vertelt wat men met ons voor heeft: ‘een kogel in het smerige fascisten-voorhoofd’.

De verschuiving van menselijkheid naar macht is in de tv-registratie van de parade op het Rode plein waarneembaar. Waar bij de parades van mijn tijd er aan twee kanten van het plein tribunes waren – op 1 mei en 7 november, want de negende mei werd pas na 2007 een groots gebeuren – zijn die er nu alleen nog maar aan de kant van de Kremlin-muur. De tribune voor de hoogste gasten – vóór het door betimmering aan het oog onttrokken mausoleum waar Lenin 34 jaar na de opheffing van zijn staat nog steeds ter bezichtiging ligt – is zó gemaakt dat de mensen op de andere tribunes ze niet kunnen zien. In de tv-reportage waren er trouwens niet of nauwelijks beelden van de min of meer ‘gewone’ burgers op de vaste, betonnen tribunes.

Ook gesneuveld inmiddels is ‘het onsterfelijk regiment’. Onder deze ietwat vreemde benaming had zich in Rusland (en aanvankelijk ook elders in de post-Sovjetrepublieken) een spontaan eerbetoon ontwikkeld, waarbij nakomelingen van gesneuvelde of anderszins in de Tweede Wereldoorlog omgekomen Sovjet-burgers – dat zijn er naar schatting 28 miljoen – op 9 mei met portretten van de gestorvenen de straat op gingen. Ofschoon daar niet op gericht, kon de manifestatie toch ook een beetje doorgaan voor een herdenking van al die andere drama’s in de Russische geschiedenis – die van de stalinistische terreur bijvoorbeeld.

Maar geheel in de lijn van een instinctmatige afkeer van massale volksspontaniteit onder Russische gezagsdragers, had het bewind van Poetin ‘het onsterfelijk regiment’ al onder overheidscontrole gebracht, om zulke betogingen in het huidige decennium vervolgens meestal te verbieden – eerst vanwege Covid en de laatste jaren uit overwegingen van openbare orde en/of veiligheid. Nu talrijke Russische steden de afgelopen dagen te maken kregen met aanvallen van Oekraïense drones kun je je daarbij nog iets voorstellen ook.

Alleen in Jekaterinboerg – een stad in de Oeral die wel vaker opvalt door eigenzinnigheid, lijkt men zich daarvan dit jaar niets te hebben aangetrokken. Maar liefst 150.000 mensen deden mee aan ‘het onsterfelijk regiment’, aldus het lokale Telegram-kanaal ‘It’s my city’. Zij herdachten daarbij niet alleen de slachtoffers uit de jaren veertig, maar ook die van de SVO, de ‘speciale militaire operatie’ zoals de oorlog tegen Oekraïne genoemd wordt. Misschien is het ook wel juist dit verband, waarop het Kremlin niet al te zeer de nadruk wil leggen. ‘It’s my city’ weet te melden dat tot nu toe 335 gemobiliseerde soldaten uit Jekaterinboerg en de omgevende provincie (Sverdlovsk) het leven hebben gelaten in de SVO. (Tekst gaat door onder afbeelding)

Steeds vaker, als ik ergens met vrienden en bekenden zit, is er iemand die zegt: laten we het niet over Trump hebben. Of over de oorlog in Oekraïne. Of over de huidige Nederlandse regering. Vervolgens gaat het gesprek dan een tijdje over een van deze onderwerpen, daar niet van. Maar deze tekenen van onwil om ons bezig te houden met een van de vele rampen die fatsoenlijke, Europese democraten treffen, en onze vrede en welvaart bedreigen, verraden – denk ik – algemeen verbreid onvermogen om te formuleren wat ons eigenlijk overkomt en wat we er eventueel tegen zouden kunnen doen.

Is dit alles een toevallige samenloop van omstandigheden – dat een Europese macht plotseling oorlog voert tegen buurlanden, de voornaamste naoorlogse bondgenoot van Europa in handen valt van een zelfingenomen domkop en steeds meer Europese landen ten prooi vallen aan kwaadaardige populisten? Of bestaat er zoiets als een ‘grand design’ der dingen, een omslag in de geschiedenis – wat dat dan ook moge zijn?

Grote vragen. Weinig antwoorden. Maar er zijn denkers die proberen een stramien in de gebeurtenissen te ontdekken. De Italiaanse essayist Giuliano da Empoli is zeker een van de interessantste en leesbaarste onder hen. Zijn nieuwste boek heet ‘L’heure des prédateurs’ (vertaald als ‘het uur van de wolven’). Het is Da Empoli’s derde boek. Zijn eerdere ‘Le Mage du Kremlin’ was een roman – indachtig het oude adagium dat sommige dingen in de werkelijkheid zo onwaarschijnlijk zijn, dat je ze het beste als fictie kunt presenteren.

Onderwerp van dat boek was Vladislav Soerkov, een intellectueel, zakenman en politicus die tussen 1999 en 2011 Poetins naaste assistent was en geldt als de uitvinder van voor het Poetinisme centrale begrippen als ‘de machts-vertikaal’ en ‘soevereine democratie’. Maar zijn voornaamste ‘claim to fame’ is vooral de parallelle werkelijkheid waarin veel Russen leven, voornamelijk dankzij stelselmatige conditionering door de staatstelevisie.

Deze Soerkov, de laatste jaren enigszins uit beeld geraakt in de voortdurende strijd om de macht die de kring rond Poetin kenmerkt, dook onlangs op in een interview met het Franse weekblad l’Express. Daarin bekent hij zich nogal nadrukkelijk tot de verwrongen excuses waarmee het Kremlin de oorlog in Oekraïne goedpraat: Russen en Oekraïners zijn ‘van één bloed’, en Oekraïne zal met Rusland worden herenigd, al was het maar omdat de meeste Oekraïeners dat willen. Het Rusland van nu beantwoordt voor ‘99,9 procent’ aan zijn hoop en verwachting in 1999, toen hij Poetins assistent werd, zegt Soerkov. Hij meent dat de Navo en de Europese Unie zullen uiteenvallen naar het voorbeeld van de Sovjet-Unie in 1991. Ook voorziet hij een soort convergentie tussen het Westen en Rusland: het Westen zal, onder invloed van Trump, steeds autoritairder worden, en Rusland minder autoritair, denkt Soerkov.

Eerder schreef Da Empoli’s het essay ‘Les ingénieurs du chaos’. Daarin beschrijft hij de manier waarop de populisten in het digitale tijdperk te werk gaan bij het destabiliseren van nog democratische samenlevingen: niet door het doen van voorstellen voor een andere orde, maar door het creëren van zoveel mogelijk tegenstellingen en onvrede en het op de spits drijven van ongenoegens – van chaos kortom.

Dit blogje ontleent er zijn titel aan. Carnaval was en is in traditionele samenlevingen een feest waarbij de geldende machtsverhoudingen op hun kop worden gezet – om aan het eind van het feest versterkt terug te keren. In de postmoderne chaos ontbreekt dat ‘happy end’: chaos regeert en onder deze dekmantel doen de machtigen wat ze goeddunkt en waar ze belang bij hebben. Het is trouwens onmogelijk om dit boek te lezen zonder te denken aan de warhoofdige nietsigheid waaraan Nederland ten prooi is onder het ruziënde, voortdurend in interne crisis verkerende kabinet-Schoof.

Een paar jaar na het einde van de Koude oorlog hebben we ons kunnen verheugen in de gedachte, dat de mensheid een tijdperk tegemoet ging waarin een aan regels gebonden internationale orde de ergste vormen van oorlog en onderdrukking zou tegengaan, en internationale samenwerking en allen tot voordeel strekkende economische contacten de regel zouden zijn. Deze kans lijkt, met het aantreden van Donald Trump in zijn tweede termijn, definitief verkeken. Dat is de grondgedachte van ‘l’Heure des prédateurs’. Het is, in de VS althans, te laat om de toestand nog ten goede te keren, aldus Da Empoli, die van 2014 tot 2016 de politiek assistent van de Italiaanse premier Matteo Renzi was.

Overal in de wereld staan politici op die zonder scrupules hun macht vestigen. Het is onjuist dat fascisme te noemen, meent Da Empoli. Fascisme was weliswaar een ideologie die de meedogenloosheid niet schuwde, maar in laatste instantie streefde het fascisme toch een soort orde na. Dat is bij de thans aantredende generatie van machtsbeluste roofdieren minder het geval.

Een mooi voorbeeld is de Saoedische kroonprins Mohammed ben Salman (met wie Trump in zijn eerste termijn zo goed kon opschieten). Die liet in 2017 onder valse voorwendselen een elite van ongeveer 400 mannen naar Riyad komen – prinsen, zakenlieden, ambtenaren – waar zij niet zelden, opgesloten in de onwaarschijnlijke luxe van het Ritz-Carlton-hotel, werden gemarteld en ertoe gedwongen afstand te doen van veel rijkdom. Die overval-methode lijkt wel een beetje op de manier waarop Elon Musks DOGE de afgelopen maanden tekeer is gegaan binnen het Amerikaanse overheidsapparaat.

Tot voor kort kon je Brexit, of presidenten als Bolsonaro of Milei of ‘the worlds coolest dictator’ Nayib Bukele nog afdoende als uitzonderingen op de regel, als incidenten. Met name sinds de terugkeer van Trump aan de macht is dat niet goed meer mogelijk. Het is eerder de gedachte dat er grenzen zijn aan machtsuitoefening, het invoeren van cryptomunt of AI die iets buitenissigs krijgt. Het internationale leven neemt de trekken aan van de jungle – lijkt het. Zoals de Argentijnse president Javier Milei heeft gezegd: wat is het verschil tussen een gek en een genie? Succes.

Da Empoli heeft ze in zijn politieke functie ontmoet: redelijk denkende, beschaafde liberalen als U en ik, met wie je toch de oorlog tegen de roofdieren niet gaat winnen. De tijd van de weloverwogen debatten onder machtigen in Davos is voorbij: niet de competente gestie van wat bestaat is nog aan de orde, maar het rotzooi trappen en vernietigen. En zoals Lenin het communisme beschreef als ‘de macht aan de Sovjets en de elektrificatie van het hele land’, zo leunen ook de roofdieren van de macht op technische middelen bij hun geplande verwoesting: de tijd lijkt niet meer ver weg, dat kunstmatige intelligentie beslissingen en keuzes gaat maken die zich aan het begrip van menselijk verstand onttrekken.

Onze voorouders beschikten op alle terreinen over veel minder gegevens dan wij, met onze databanken, maar zij waren desondanks in staat plannen te maken voor zichzelf en hun nakomelingen. Wij daarentegen, betoogt Da Empoli, zijn steeds minder in staat te voorspellen in welke wereld wij morgen wakker worden. De situatie doet denken aan de roman ‘Het proces’ van Franz Kafka: niemand begrijpt wat er precies aan de hand is, maar toch gaat alles gewoon verder. Het is de hegemonie van de chaos, waarvan een tiran die zijn tegenstanders door geweld verlamt, dankbaar gebruik maakt. Voor de echte roofdieren als Peter Thiel, Curtis Yarvin en Elon Musk is iemand als Trump overigens maar een instrument, een pion in de overschakeling van democratie naar imperium.

Enfin, u merkt het al: ideale lectuur bij de 80ste verjaardag van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Nu bijna allen die de opkomst van het fascisme en die oorlog nog hadden meegemaakt dood zijn, kunnen mannen als Musk en Steve Bannon ongestraft experimenteren met de Hitler-groet als machtssymbool en de Russische propaganda onweersproken Oekraïense politici voor nazi’s in nieuwe gedaante uitmaken, terwijl zij dat niet zijn. Afwachten wie er volgend jaar naast Poetin op het Rode plein staat: Trump misschien? Of wellicht Wilders?

Giuliano Da Empoli: l’Heure des prédateurs. Gallimard 2025

Zijn eerdere werk is in Folio- pocket verschenen: Le Mage du Kremlin (2022) en Les ingénieurs du chaos (2019) .
‘De Kremlin-fluisteraar’ bestaat in Nederlandse vertaling, ‘Het uur van de wolven’ verschijnt in mei 2025. Bij Atlas Contact.

Afbeeldingen: 1. Het begin van de parade op 9-5-2025 op het Rode plein. (Still van Rossija 1); 2. ‘Het onsterfelijk regiment’ in Jekaterinboerg op 9-5-2025 (Foto van de site ‘It’s my city); 3. Het Ritz-Carlton-hotel in Riyad, Saoedi-Arabië.