Late roem en liefde in Turkije

(12-6-2016)

Berlijn, 1933. Jonge Turk, door zijn vader naar Duitsland gezonden om voor het familiebedrijf ervaring op te doen in de zeepindustrie, ontmoet jonge vrouw, Maria Puder. Het is zijn eerste liefde, die verkeerd afloopt en die hij tot op zijn doodsbed zal blijven beschouwen als de grote nederlaag in zijn leven, die alles wat daarna kwam eigenlijk waardeloos heeft gemaakt. Dat is het stramien van de roman Madonna in bontjas (Kürk Mantolu Madonna) van de Turkse schrijver Sabahattin Ali, die in zijn vaderland nu al drie jaar de bestsellerlijsten aanvoert.

Dat zou zo gek niet zijn, als Madonna in bontjas niet al uit de jaren veertig was – het boek verscheen zonder veel succes in 1940 als feuilleton in een tijdschrift, en in 1943 in boekvorm. Sabahattin Ali (1907-1948) was een gerenommeerd auteur van socialistische snit die – zoals Turkse intellectuelen ook in andere tijdperken overkomt – om zijn ideeën menigmaal de gevangenis van binnen zag. Wanneer hij, als mede-uitgever van een satirisch tijdschrift, in 1948 wederom vreest achter de tralies te zullen verdwijnen, probeert hij te emigreren. Hij krijgt echter geen paspoort en neemt daarom een mensensmokkelaar in de arm. 

Die smokkelaar vermoordt hem – naar eigen zeggen als hij hoort dat hij met een landverrader van doen heeft en overmand wordt door patriottische gevoelens. Tenminste – dat is het officiële verhaal. Algemeen wordt aangenomen dat Ali in werkelijk door de Turkse geheime dienst is vermoord, al was het maar omdat de moordenaar na zijn veroordeling maar een paar maanden in de gevangenis hoefde te zitten. De episode doet onmiddellijk denken aan de recente aanslag op de Turkse journalist Can Dündar, die – op weg naar de rechtbank om zich wegens een de macht onwelgevallig artikel tot vijf jaar te horen veroordelen – door een volkomen onbekende man onder vuur werd genomen die ook zei uit vaderlandsliefde te handelen. 

Dat Madonna in bontjas in de jaren veertig niet zo in de smaak viel, komt omdat de roman binnen het oeuvre van Ali een beetje uit de toon valt. Dat werk bestaat – begrijp ik, want ik heb het zelf niet gelezen – voornamelijk uit geëngageerde poëzie en proza, waarin de schildering van de klassenstrijd niet geschuwd wordt. Madonna in bontjas daarentegen is een – af en toe zeer sentimenteel – liefdesverhaal, over een man en een vrouw die aarzelend een relatie aangaan op een manier die hen beiden in emotioneel onbekend terrein brengt. 

De man, Raif Efendi, is in de liefde geheel onervaren en probeert zich naar beste weten naar de wensen van Maria Pruder, in wie hij al vlug de liefde van zijn leven ziet, zonder wie hij niet kan leven. Maria, van roeping kunstschilder, houdt in Berlijn het hoofd boven water als zangeres in een louche nachtclub. Zij vreest de macht die mannen over een vrouw willen uitoefenen als zij haar eenmaal bezitten. Raifs schuchterheid trekt haar om die reden aan, al zijn er ook momenten dat zijn aarzelende beleefdheid haar irriteert.

Het is een kuise liefde, die voor vriendschap doorgaat, en waarin een kus een zeldzaamheid, en derhalve een grote gebeurtenis is. Zij wordt beschreven door de ogen van Raif, maar Ali laat Maria, met haar soms licht cynische, en ook vaak verwarde gedachten over de valkuilen in de liefde, uitvoerig aan het woord. In betrekkelijk eenvoudige bewoordingen vertelt Sabahattin Ali een verhaal, dat op het eerste gezicht banaal zou kunnen lijken, een liefde zoals er vele zijn. Maar de auteur verstaat de kunst ons te laten begrijpen dat wat er gebeurt voor de gelieven heel belangrijk en uniek is, zodat je dat als lezer ook gaat vinden. En daarmee ook dramatisch vindt, hoe het verhaal eindigt – door banale misverstanden en twijfel over hoe te handelen – net als soms in het echte leven. Ik moest bij het einde denken aan een Kroatische vriendin die psychiater is, en me eens gezegd heeft dat de grootste ramp die iemand kan overkomen, is dat hij de grote liefde vindt. Een recept voor levenslang ongeluk, vond ze. 

De dochter van Sabahattin Ali, Filiz, heeft onlangs in een interview met de BBC – ter gelegenheid van het verschijnen van de eerste vertaling in het Engels van Madonna in bontjas– gezegd dat het verhaal is gebaseerd op eigen ervaringen van de auteur, die in de jaren twintig een jaar in Berlijn had gewoond. Er bestaat ook een foto waarop we Ali met een onbekende vrouw in een Berlijns park zien wandelen – met tussen hen een haast eerbiedige afstand. De foto, zegt Filiz is een overblijfsel van een ontmoeting die voor haar vader een grote passie had betekend. Maria Pruder is in de roman overigens geen fatale vrouw – de context van ervaren jongeman versus door de wol geverfde nachtclubzangeres zou dat kunnen doen vermoeden, maar dat is niet hoe de liefde beschreven wordt. We zien twee goedwillende, om verschillende redenen onzekere gelieven, die proberen ten opzichte van elkaar en de wereld positie te kiezen. 

Juist dat tastende, onzekere geeft de roman zijn volkomen onconventionele, originele karakter. Turkije is dezer dagen een land waar de macht zijn zekerheden van de daken schreeuwt: president Erdogan vertelt in menige toespraak hoe vrouwen zich moeten gedragen, en wat mannen moeten doen om hun vrouwen eronder te houden, en welke van zijn opposanten als een ‘virus’ moeten worden beschouwd, omdat ze zijn neo-conservatieve ideeën niet delen, of hem zelfs tegenspreken. Tegenspraak wordt in duizenden gevallen beloond met een aanklacht wegens belediging van de president, en eens te meer verdwijnen in Turkije honderden journalisten en andere intellectuelen achter de tralies omdat de heerser van het moment ze niet vertrouwd. 

Het is in deze omgeving dat het broze, onconventionele liefdesverhaal van Madonna in bontjas na 75 jaar nu kennelijk veel weldenkende Turken troost biedt. Onverzettelijkheid is taai – net als liefde trouwens.

Sabahattin Ali, Madonna in a fur coat. Penguin Classics 2016. (Voor zover ik weet, bestaat er geen Nederlandse vertaling).

Het BBC-interview met Filiz staat hier.

Illustraties: Boven: Foto met autogram van Sabahattin Ali.  Onder: Ali met onbekende vrouw in Berlijn.