De verheffing van de fotografie

(10-9-2017)

De meest interessante foto’s van Gaspar-Félix Tournachon (1820-1910), alias Nadar, zijn uit een relatief korte periode uit het leven van deze beroemde Parijzenaar, de jaren vijftig en zestig van de Negentiende Eeuw. Een van de beroemdste staat hierboven: uit de serie portretten die Nadar in 1864 maakte van de beginnende actrice Sarah Bernardt, nog voordat zij een wereldster werd.

De foto is gemaakt in het grote, prestigieuze paleis dat de inmiddels bekende society-fotograaf Nadar had betrokken aan de Boulevard des Capucines. Wat vooral opvalt is de sterke erotische lading van het portret: het losse haar, de verstrooide blik, de Oosterse boernoes waaronder je de actrice naakt kunt vermoeden. 

De Amerikaanse schrijver Adam Begley, die eerder een biografie van John Updike schreef, heeft aan Nadar een aardige, niet al te lange levensbeschrijving gewijd: The Great Nadar, The man behind the camera. In Frankrijk is Nadar, onder andere door Roland Barthes, vaak voornamelijk gefêteerd als de man die als eerste de fotografie tot kunst heeft verheven. Maar Begley’s benadering is meer anekdotisch dan kunsttheoretisch. 

En zo is een groot deel van het boek gewijd aan Nadar’s leven voor en na zijn fotografische hoogstandjes: zijn carrière als journalist en karikaturist en bohémien voordat hij fotograaf werd, en vooral de hoedanigheid die Tournachon zelf als zijn grote opdracht in dit leven zag – die van ballonvaarder. Na het levensverhaal neemt Begley ons nog mee door de pagina’s van het gastenboek van Nadars atelier.

Wat vooral opvalt is Nadars schijnbaar tomeloze energie in alles wat hij deed. Hij beperkte zich geenszins tot de portretfotografie maar is bijvoorbeeld ook de ‘uitvinder’ van de luchtfotografie – vanuit een ballon, voor het eerst in 1862, waarbij je moet bedenken dat de fotografische plaat vlak na de belichting chemisch bewerkt moest worden, dat wil dus zeggen in de mand van de ballon. Ook ging hij ondergronds, voor een serie over de catacomben in Parijs – een sterk staaltje gezien de problemen met belichting. 

Als ballonvaarder werd hij vooral beroemd door het avontuur met de onder zijn leiding gebouwde Le Géant, een ballon van wel veertig meter hoogte, waaronder een soort geriefelijke tuinhuis hing. In 1863 eindigde de tweede reis van Le Géant nabij Hannover in een ramp, omdat het niet mogelijk bleek het gas voldoende snel te laten ontsnappen en het illustere gezelschap aan boord veertien kilometer over de grond werd gesleept en nog bijna door een trein geschept werd. In heel Europa werd dit avontuur in kranten breed uitgemeten.

In 1870, toen Parijs door de Pruis werd omsingeld, nam Nadar de leiding van een atelier in Montmartre voor de vervaardiging van ballons, waarmee luchtverkenningen werden uitgevoerd en ook post uit de stad naar onbezette landsdelen werd gebracht – in zekere zin is Nadar dus ook de uitvinder van de luchtpost.

Maar goed, van blijvende waarde zijn toch vooral die portretten uit de jaren 1850 en 1860, waarvan sommige, die van Michail Bakoenin of Gustave Flaubert of Victor Hugo, eigenlijk hét uiterlijke beeld van de persoon voor de navolgende eeuwen gefixeerd heeft. Ze werden echter gemaakt in een tijd waarin de schilderkunst geacht werd de werkelijkheid, eventueel zelfs de hogere werkelijkheid weer te geven – een industrieel proces als de fotografie, dacht bijvoorbeeld nog Charles Baudelaire, zou zo’n werkelijkheidsgehalte nooit kunnen benaderen. 

De beste portretten van Nadar zijn uit een tijd waarin elke gevoelige plaat maar één unieke afbeelding opleverde – het was daarom wel voor de hand liggend om een parallel met de schilderkunst te zien. Maar dat werd anders in de jaren 1870, toen het ook in de mode raakte om visitekaartjes met je eigen portret te laten drukken en een fotograaf voor zijn product minder kon vragen. De foto’s die Nadar in later jaren gemaakt heeft, dragen de sporen van deze banalisering – zij verschillen niet zo heel veel van de kiekjes die uw en mijn grootvader of over-grootvader in Purmerend heeft laten maken. 

Het is aantrekkelijk om hier een parallel te zien met de ontwikkeling van het medium film. Bij de introductie van de geluidsfilm, eind jaren 1920, waren er ook velen die dachten dat hiermee een einde kwam aan film als kunst. Toch is ‘kunst’ als filmbegrip later weer teruggekeerd en niet anders is het bij fotografie. Zelfs nu iedereen zich met zijn telefoon suf fotografeert, bestaat er wel degelijk nog een verschil tussen banale- en kunstfotografie. De geschiedenis van kunst,  en kwaliteit, staat kennelijk los van, of in dialectische verhouding tot de technische middelen waarvan kunst zich bedient.  

Nadar is nog bij zijn leven geëerd, als fotograaf en als uitvinder. Op de Wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs was een groot retrospectief van zijn  werk. Hij woonde toen al enige jaren in Marseille, omdat het weer daar beter was en de concurrentie onder fotostudio’s minder. 

Toch heeft Nadar in zijn nadagen nog één schokkend mooi portret gemaakt, dat ik nooit eerder gezien had en waarop Begley de aandacht vestigt. Het dateert uit ongeveer 1890 en toont Ernestine Lefèbvre, de vrouw met wie Nadar 55 jaar getrouwd is geweest – een hele prestatie voor een bohémien. Ernestine is als de foto gemaakt wordt, al jarenlang ziek en aan een kant verlamd. Vanwege die foto kunnen we Nadar ook zien als de uitvinder van de liefhebbende camera, dunkt me. 

Adam Begley: The great Nadar. The man behind the camera. Tim Duggan Books, New York 2017.

Afbeeldingen. 

Boven Nadars portret van de jonge Sarah Bernardt. 

Onder: 

1. Portret van Ernestine uit ongeveer 1890. 

2. Zelfportret met Ernestine in een ballonmand, jaar onbekend.

3. Een van Nadars foto’s uit de Catacomben van Parijs (1861)

4. Nadars atelier aan de Boulevard des Capucines. Het reusachtige embleem ‘Nadar’ aan de voorgevel werd ‘s avonds met gas verlicht.

5. Portret van de dichter Théophile Gautier, uit 1854 of 1855.

6. Prent van Honoré Daumier uit 1862: “Nadar verheft de fotografie tot het niveau van kunst”.