De erudiete provocaties van Henk Wesseling

(30-4-2017)

Er schuilt een kleine provocatie in bijna ieder boek van de Nederlandse historicus Henk Wesseling: tegenover de meer structurele, of sociologische benadering die onder historici in binnen- en buitenland in de mode is, stelt hij zich schaamteloos op als een verteller, die niet schroomt grote mannen centraal te stellen. Zijn jongste boek, Scheffer Renan Psichari is geen uitzondering op deze benadering, eerder een kras staaltje. Het is het verhaal van drie mannen: de van oorsprong Nederlandse, romantische Franse schilder Ary Scheffer (1795-1858),de geniale Franse geleerde Ernest Renan (1823-1892) en de zelfs in Frankrijk in vergetelheid geraakte non-conformistische, militaristische schrijver Ernest Psichari (1883-1914).

Bien étonnés de se trouver ensemble, zou je kunnen zeggen, maar Wesseling heeft uitgevonden dat ze onderling vermaagschapt waren: Renan was getrouwd met een dochter van Ary Scheffers broer Henry, en Psichari is een kleinzoon van Renan. Maar eigenlijk is het verband tussen de drie figuren vooral wat Wesseling met ze wil: aan de hand van hun leven een brede schets ten beste te geven van Frankrijk in de Negentiende Eeuw, politiek en cultureel. En dat doet hij, met de humor en oog voor kleine ongerijmdheden die zijn talrijke toegewijde lezers van hem gewend zijn. Het is een vreselijk leuk boek.

Wesselings benadering heeft ook zijn beperkingen. Zijn vorige, zeer succesvolle boek heeft dat duidelijk laten zien. De man die nee zei was een briljante, en uiterst leesbare biografie van generaal Charles de Gaulle. Wesseling had, net als voor zijn jongste boek, alles van enig belang over De Gaulle gelezen en zijn oordeel en beeld van de man die in veel opzichten de grondlegger van het Frankrijk van heden is, liet weinig te wensen over. Maar het boek bood aan de andere kant geen originele of nieuwe kijk op De Gaulle, evenmin als – voor zover ik dat kon beoordelen – nieuwe feiten over de staatsman. De biografie is gewoon een enorm goed geschreven, traditionele levensbeschrijving met aandacht voor de wijdere context van De Gaulle’s optreden, die ongetwijfeld veel lezers een enorm plezier heeft gedaan.

Die conventionele benadering van de geschiedenis door Wesseling is natuurlijk ook een keuze, die wellicht des te  opmerkelijker is omdat Frankrijk sinds vele jaren zijn favoriete werkterrein is, en Frankrijk is al tientallen jaren een land waar de geschiedbeoefening onderhevig is aan allerlei conceptuele overwegingen en stromingen – modes, zou een scepticus wellicht zeggen. De Annales-school is daarvan een bekend voorbeeld, maar je zou ook de invloed van het structuralisme, in de persoon van Michel Foucault bijvoorbeeld, kunnen noemen. Wesseling heeft, door zijn brede contacten, ook een grondige kennis van de ontwikkelingen in de Franse historiografie – daaraan hoeft geen enkele twijfel te bestaan. De verleiding zelf ook een brede, conceptuele originaliteit na te streven, heeft hij echter altijd weten te weerstaan. 

Het sterkste staaltje van deze eigengereidheid was wellicht Verdeel en heers, Wesselings monumentale boek over de deling van Afrika tussen 1880 en 1914, verschenen in 1991. Als er iets in de geschiedbeoefening een ideologisch mijnenveld was (en is) dan is het wel het Europese imperialisme en bovendien was Wesseling al jaren betrokken bij internationale research-projecten op dit gebied. Nogal verrassend echter bleek Verdeel en heers een weliswaar grondig, en wederom zeer leesbaar, maar tegelijkertijd ook zeer conventioneel boek, een handboek bijna voor het onderwerp. Als je wilt lezen hoe die historische ontmoeting tussen Stanley and Livingstone nu precies in zijn werk ging, wat er de achtergrond van was en wat de gevolgen – dan is Wesseling je man.

Scheffer Renan Psichari is van zijn erudiete, lichtelijk sceptische benadering wederom een goed voorbeeld. Een boek als dit structureren aan de hand van drie – naar de auteur herhaaldelijk benadrukt – nu grotendeels vergeten figuren is natuurlijk een compositorisch hoogstandje. Wat Renan betreft, is dat misschien wel een beetje overdreven – sommige van diens werken zijn immers in Frankrijk nog goed in pocketuitgave verkrijgbaar, en zijn belang voor het heden lijkt me bepaald groter dan dat van Scheffer of Psichari. Maar daar staat dan tegenover dat je bij Wesseling leert dat Renans beroemde lezing Qu’est-ce qu’une nation?, nog steeds geldig als het programma van een niet-raciaal gedefinieerd Frans nationalisme, niet in 1882 aan de Sorbonne in Parijs in première is gegaan, zoals elke Franse uitgave meldt in het voorwoord, maar in de Stadsgehoorzaal in Leiden. 

Op een volstrekt onnadrukkelijke wijze weet Wesseling in zijn schildering van de politiek-culturele ontwikkeling van Frankrijk in de Negentiende Eeuw ook wel degelijk de Franse actualiteit van nu aan te snijden. Onder de centrale thema’s zijn de geleidelijke teloorgang van Frankrijk als de volkrijkste en ook machtigste grootmacht in Europa en de daarmee samenhangende voortdurende, rusteloze twijfels over de status van het land en hoe het nu verder moet met de grandeur. Dat voortdurende spanningsveld tussen een gevoel van uniciteit en angstig gevoel van verval is anno 2017 weer duidelijk aanwijsbaar in de strijd om het presidentschap. Scheffer Renan Psichari opent dus wellicht geen nieuwe, originele, conceptuele vergezichten, maar het is wel een verdomd goed boek.

H.L. Wesseling: Scheffer Renan Psichari. Een Franse cultuur- en familiegeschiedenis 1815-1914. Prometheus 2017.

Afbeelding: Les femmes souliotes, een van Ary Scheffers beroemdste schilderijen, uit 1827. Afgebeeld is een episode uit de Griekse strijd voor de bevrijding van het Turkse juk. Een groep vrouwen uit de Griekse stad Souli, in 1803 in het nauw gedreven door Ottomaanse soldaten, zal zich met kinderen en al liever vanaf een rots storten, dan zich door de Turk laten overweldigen.