Vouwen, klappen, trekken, draaien – het vergankelijk drukwerk van de pornografie

Soms lijkt het alsof alles kan worden omgezet in een seksuele metafoor. Neem nu het Franse speeltje ‘bilboquet’, in het Nederlands onhandig vertaald als ‘bilboeket’ of ‘balvangertje’. Het benodigde voorwerp bestaat uit een balletje dat middels een touwtje verbonden is aan een pen (in sommige andere versies aan een bekertje). De bedoeling is om met de pen de bal op te vangen, op zodanige wijze dat de pen verdwijnt in een gaatje in de bal. Dat vergt, behalve behendigheid, natuurlijk ook een zekere mate van doorzettingsvermogen. Het is duidelijk dat de militair – naar we mogen aannemen recht van het front van de Eerste wereldoorlog- op deze Franse prentbriefkaart uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog, alle vertrouwen heeft in zijn capaciteiten op dit gebied. Niet alleen houdt hij de ogen vast gevestigd op de boezem van zijn gespreksgenote, maar hij heeft ook een duidelijk antwoord op haar bezorgde vraag, hoe vaak het hem lukt de pen ter bestemder plaatse te krijgen: tien keer op een betere dag, verzekert hij.

Deze prentbriefkaart is een van de vele erotische-, of beter gezegd pornografische schatten in een nieuw boek van Bert Sliggers: ’Vouwen, klappen, trekken, draaien – pornografisch drukwerk voor de ongeletterde’. Sliggers – conservator in ruste van Teylers’ museum in Haarlem – is een groot kenner en verzamelaar van (onder andere) erotisch en pornografisch druk. Als zodanig kent hij zijn gelijke niet in Nederland, voor zover ik weet. Net als in de ons omringende landen – Frankrijk misschien uitgezonderd – is erotisch en pornografisch drukwerk maar zelden serieus bewaard en gecatalogiseerd, vooral wanneer het gedrukte op gespannen voet stond met de wet en de handhaving van de wet – en dat was al snel het geval. Ook de afnemers van zulk drukwerk liepen met hun hobby over het algemeen niet te koop en nakomelingen muntten vaak evenmin uit door consideratie met opa en oma’s collectie ‘vieze’ boekjes en blaadjes.

Aan Sliggers danken we onder andere een in de bundel ‘Onder de toonbank’ opgenomen serieus academisch overzicht van Nederlandse erotische- en pornografische geschriften sinds 1880, en het boek ‘De zedeloze jaren 30’, dat duidelijk maakt dat die jaren dertig in Nederland misschien niet in alle opzichten zo suffig waren als later wel werd aangenomen. In zijn jongste boek – overigens voorbeeldig, om niet te zeggen met liefde, uitgegeven door Walburg pers – behandelt Sliggers pornografisch drukwerk dat zich moeilijker laat inpassen in een academisch vertoog, al was het maar door zijn efemere karakter: uitklapbare prentbriefkaarten, ansichten van allerlei aard, voorwerpen van karton, bakeliet of andere materialen die hun pornografisch karakter openbaren door aan een lipje te trekken, iets open te vouwen of iets rond te draaien. (Tekst gaat door onder de afbeeldingen).

Naarmate zijn boek vordert, lijkt Sliggers deze nadruk op het efemere drukwerk min of meer op te geven. ‘Vouwen, klappen..’ etc. wordt dan meer een breed overzicht van pornografische voorkeuren in verschillende landen, prominente beeldpornografen en in beeldpornografie voorkomende thema’s. Zo leren we bijvoorbeeld dat in Portugese beeldpornografie een opvallende voorkeur voor afbeeldingen van de fallus is te bespeuren.

Uitvoerig gaat de auteur in op het sinds de achttiende eeuw buitengewoon populaire thema van seks met dieren. Vooral het vrouwelijk genot lijkt daarbij in pornografie voorop te staan – onder andere honden en ezels bewijzen goede diensten. Overigens leerde ik pas uit dit boek dat pornografische foto’s waarin dieren een rol spelen of lijken te spelen, in Nederland sinds 2010 verboden zijn. Maar tekeningen en schilderijen mogen gelukkig nog wel. Enigszins curieus is dit verbod omdat de Nederlandse wetgever zich juist op dit terrein in de jaren zestig uiterst liberaal had getoond. In 1968 voerde de staat een strafproces tegen de schrijver Gerard Reve, omdat deze had beschreven hoe hij seks had gehad met God in de gedaante van een ezel, en werd vrijgesproken. Overigens werd Reve geen ‘ontucht’ met dieren verweten, maar ‘smadelijke godslastering’. (Tekst gaat door onder de afbeeldingen).

Aan pornografie van vroeger kleeft altijd iets van kinderachtigheid, en van anachronisme. Dat is eigenlijk merkwaardig, want ofschoon de afbeeldingen van seksualiteit van onze grootouders (of zelfs ouders) op huidige generaties eerder een vertederende dan een erotisch-stimulerende werking hebben, lijkt er aan de andere kant bij seks niet zo heel veel veranderd. Alle standjes die je anno 1850 en later ziet afgebeeld, behoren nog steeds tot het gangbare repertoire in de slaapkamer. En praktijken die zedenmeesters sinds jaar en dag ‘perversiteiten’ noemen, laten zich door het intikken van een trefwoord nog steeds moeiteloos oproepen bij Pornhub en consorten.

Sliggers is duidelijk een bevlogen verzamelaar en het zij hem daarom vergeven dat hij in zijn jongste boek soms wel erg snel en onoverzichtelijk schakelt tussen motieven en eeuwen. Daar staat tegenover dat de lezer erg veel kennis opdoet van een terrein dat ondanks alles toch nog een beetje een ondergeschoven kindje is in de zichzelf serieus achtende geschiedschrijving. En dat wellicht – gezien de toenemende preutsheid in de Westerse samenleving of in ieder geval het toenemende moralisme in het publieke debat over seks – misschien ook nog wel even een ondergeschoven kindje zal blijven. (Tekst gaat door onder de afbeelding)

Bert Sliggers: Vouwen, klappen, trekken, draaien. Pornografisch drukwerk voor de ongeletterde. Walburg pers, Zutphen, 2024.

De andere genoemde boeken zijn:
Bert Sliggers: De zedeloze jaren 30. De gebroeders Taurel en de handel in erotica. Boom 2020.
En:
Onder de toonbank. Pornografie en erotica in de Nederlanden. Uitgeverij Van Oorschot, 2018

Zie voor ‘De zedeloze jaren 30’ ook mijn blogje ‘Een Rijksbureau voor de eerbaarheid’.

Afbeeldingen. 1 t/m 5 komen uit het besproken boek. 1: ‘Le bilboquet’ uit de serie ‘Les jeux de l’amour’, uitgave A.H. Katz, Parijs circa 1915; 2: Trekkaart, vermoedelijk Duits, circa 1950; 3: Schijf van een zogeheten fenakistiscoop, een apparaat dat, voor een spiegel gehouden, bij ronddraaien de suggestie wekt van bewegend beeld. België, circa 1840. (Collectie François Binetruy); 4: Illustratie uit ‘Erzählungen am Toilettentisch’ door Franz von Bayros (1866-1924); 5: Pornografische afbeelding van Napoleon te paard, herkomst en jaar onbekend; 6 en 7: Erotische karikaturen van Eugène Lepoittevin (ook Poidevin, 1806-1870)