Niet alleen wist Aleksandar Tišma (1924-2003) al jong dat hij een beroemde schrijver wilde worden, hij wist ook waar: in Parijs. Dat van die beroemde schrijver is gelukt – al lijkt Tišma de afgelopen jaren, na zijn overlijden, een beetje vergeten. Maar Parijs – dat is er helaas niet van gekomen. In zijn jonge jaren kreeg Tišma in Tito’s Joegoslavië eenvoudig geen paspoort waarmee hij had kunnen emigreren. En toen het regime eind jaren Vijftig liberaler werd, en Joegoslavische gastarbeiders in heel Europa een bekende verschijning werden, was het voor Tišma te laat. Hij was al getrouwd en vader, en had een vaste betrekking bij de Matica Srpska, de Academie die de Servische cultuur bewaakt, in Novi Sad. Dus werd hij de schrijver van Novi Sad, hoofdstad van de Servische provincie Vojvodina, niet van Parijs.
Ik heb hem daar eens opgezocht, in juni 1991, een paar weken voordat in Joegoslavië de burgeroorlog losbarstte. Hij dacht toen dat het er niet van zou komen, die oorlog – omdat hij zo’n oorlog primair zag als een uitvloeisel van spanningen tussen machten buiten Joegoslavië, en de Koude oorlog tussen Oost en West was net ten einde. Er was nu geen Hitler of Mussolini meer die tot oorlog kon opstoken, vond Tišma. Er waren alleen kleine nationalistische mannetjes in heel Joegoslavië die de mensen tegen elkaar wilden opzetten, maar het leek hem onwaarschijnlijk dat er volop oorlog zou komen. Hij vergeleek Joegoslavië met een slecht huwelijk: niet alleen wil de man zijn vrouw slaan (of andersom natuurlijk), maar hij of zij wil ook dat dat slaan een geheim blijft.
Nu, dertig jaar later, weet ik wat Tišma van het daadwerkelijk uitbreken van de oorlog in 1991 vond, omdat hij daarover schrijft in zijn autobiografie. Die is nog tijdens Tišma’s leven, in 2000, verschenen in het Servisch en nu voor het eerst verschenen in een taal die ik wél kan lezen, het Duits. Hoewel je Tišma niet echt als een vurige Servische nationalist kunt beschouwen, vond hij toch dat de Servische natie in het Westen teveel de rol van zondebok in het conflict kreeg toebedeeld. (Iets wat ik trouwens wel met hem eens ben ). De Joegoslavische burgeroorlog was voor Tišma in de jaren Negentig trouwens maar één van de rampen die hem troffen. Niet alleen stortte de veelvolkerenstaat waaraan hij gehecht was ineen, maar ook liep zijn huwelijk op de klippen en was hij getuige van het langdurige stervensproces van zijn moeder.
Tišma’s oeuvre is niet zeer omvangrijk, maar adembenemend. Hij behoort tot de weinige auteurs die op een bijna huiselijke manier over menselijke wreedheid kunnen schrijven, als ware dit een alledaags verschijnsel. Het leven in de stad Novi Sad, waar zijn boeken spelen, verschafte hem ook veel materiaal voor deze benadering, blijkt de autobiografie. Dat hij de Tweede Wereldoorlog overleefde, was eigenlijk maar toeval, lijkt Tišma te hebben gedacht. Hij was de zoon van een Servische vader en een Joodse moeder, geen prettige antecedenten toen de Hongaarse fascisten in 1939 Novi Sad en de rest van de Vojvodina bezetten. Aangespoord door Hitler wilden de Hongaren hun rechten doen gelden op de streek, die in 1918 was afgepakt van het Oostenrijks-Hongaarse rijk in liquidatie en toegevoegd aan het nieuwe Joegoslavië.
In Novi Sad gingen de Hongaarse miliciens de huizen langs om her en der wat mogelijk opruiende elementen op te pakken of te executeren. Om Hitler terwille te zijn, was het plan om de Joodse bevolking van de stad maar meteen helemaal dood te schieten. Tišma’s Joodse grootmoeder werd in het kader van deze operatie opgepakt maar ontsnapte – na twee dagen in de rij voor haar executie te hebben gestaan – op het laatste moment de dans. Uit Boedapest kwam namelijk het bevel dat de executie van Joden onmiddellijk gestaakt moest worden – de Jodenvervolging in Hongarije zou, zoals bekend, pas jaren later van start gaan. Tišma’s grootmoeder kon dus terug naar huis, maar het leek haar verstandiger om niet in Novi Sad te blijven en naar Boedapest te verhuizen. Kleinzoon Aleksandar volgde haar en kon op die manier ook in Boedapest studeren – Frans onder andere, want het plan om schrijver in Parijs te worden had hij al jong.
De Vojvodina was – en is tot op zekere hoogte – een multiculturele streek, vol verschillende volkeren en talen. De jonge Tišma beschouwde het Servisch (later Servo-Kroatisch geheten) weliswaar als zijn moedertaal, maar sprak net zo vloeiend Duits en Hongaars. Van enige nostalgische ‘Schwärmerei’ over ‘Mittel-Europa’ of de erfenis van het Habsburgse imperium – waaraan de Vojvodina zijn multiculturele karakter te danken heeft – kan Tišma niet verdacht worden. Toen ik hem in 1991 sprak, was hij al een beetje bezorgd dat ik hem als een ‘Midden-Europeaan’ in de krant zou zetten, in plaats van als een Balkan-bewoner. Natuurlijk waren de Serviërs in essentie een ‘bergvolk’, zei hij me, maar in de Servische sfeer kon je leven. Beter leven dan in de benauwende sfeer van ‘Mittel-Europa’.
In zijn autobiografie vraagt hij zich af hoe zijn schrijverschap zich zou hebben ontwikkeld wanneer hij wel een paspoort zou hebben gekregen en in Parijs gewoond had. Dan zou hij over mensen in Parijs hebben geschreven, stelt hij nadrukkelijk, niet over mensen op de Balkan. Maar gelukkig kent de literatuur geen grenzen – althans niet voor een bewoner van een relatief liberale volksdemocratie als Joegoslavië. De hele wereldliteratuur stond voor hem open, als lezer. In Tišma’s voorstelling van zaken was het schrijverschap vooral ook een kwestie van vlijt en doorzetten. Dat hem, nadat hij in Joegoslavië succes had gekregen, ook in West-Europa groot succes ten deel viel, deed hem veel genoegen en tegelijkertijd was het naar zijn gevoel ook een natuurlijke gang van zaken.
Tišma’s boeken worden door een grote directheid en eerlijkheid gekenmerkt, wat behoorlijk schokkend kan zijn bij de beschrijving van wreedheden – bijvoorbeeld van de denkwereld van de Hongaarse politieman die zijn arrestant martelt, en zich niet kan onttrekken aan een zekere bewondering voor zijn slachtoffer. Diezelfde directheid maakt ook deze autobiografie tot bijzondere lectuur. Schijnbaar onopgesmukt vertelt Tišma over zijn leven: de kortstondige carrière bij het partijdagblad Borba bijvoorbeeld, en de gevolgen van de breuk tussen Tito en Stalin ter redactie. Maar ook de huisvestingsproblemen in Novi Sad komen uitvoerig aan de orde, evenals de ziektegeschiedenis van Tišma’s grootmoeder en moeder. Het lijkt alsof Tišma – wel wetend dat in autobiografieën meestal hartstochtelijk gelogen wordt – in zijn eigen autobiografie nadrukkelijk voor de eerlijkheid heeft gekozen. Anders valt ook nauwelijks te verklaren, waarom hij zo uitvoerig verslag doet van zijn omgang met vele vrouwen en meisjes, en zijn al jong bestaande fascinatie voor bordelen en prostituées.
Dat deze zachtmoedige held van de geest in 2003 overleed, was mij eerlijk gezegd ontgaan. In 2021 is Novi Sad een van de culturele hoofdsteden van Europa, overigens de eerste keer dat deze titel ten deel valt aan een stad buiten de Europese Unie, want Servië maakt daar – ten onrechte, vind ik – geen deel van uit. Dat lijkt me een goed excuus voor uitgevers en de rest van de letterkundige wereld, de nagedachtenis aan deze discrete, grote schrijver op te poetsen.
Aleksandar Tišma: Erinnere dich ewig. Autobiografie. Schöffling & Co. Frankfurt am Main, 2021.
Mijn interview met Tišma uit 1991 staat HIER op de site van de NRC. (Betaal-site).
Afbeelding onder: Het gebouw van de Matica Srpska in Novi Sad. Deze academie werd in 1826 opgericht in de Hongaarse stad Pest, met als bedoeling bij te dragen aan het ‘ontwaken’ van de Servische natie binnen het Habsburgse rijk. Later in de XIX-de eeuw verhuisde de instelling naar Novi Sad, destijds middelpunt van het Servische culturele leven. De Matica Srpska bestaat nog steeds. Tišma werkte op de uitgeverij van de instelling, en redigeerde het jaarboek van de Matica.
We'll always have Paris 
Geef een reactie