Soms doet de Amerikaanse president Donald Trump aan de in 1953 overleden Sovjet-leider Josef Stalin denken. Niet dat Trump zijn vermeende politieke tegenstanders bij duizenden tegelijk laat executeren of in kampen opsluiten – hij zou dat misschien wel willen maar zover is het nog niet met de bedreiging van de Amerikaanse democratie. En ook niet omdat de Amerikaanse president het begrip ‘enemy of the people’ hanteert ten aanzien van de hem niet-welgezinde pers. In Stalins Sovjet-Unie stond het etiket ‘vrag naroda’ vrijwel gelijk met een doodvonnis.
Nee, het is meer dat voor Trump alles in de overtreffende trap moet: de economie is de beste uit de Amerikaanse geschiedenis, het gaat met Amerika beter dan ooit eerder en de pandemie-crisis van nu is slechts een fase in de ‘transition to greatness’. Zelfs zijn oppositie schildert hij, zonder een spoor van ironie, af als zonder weerga in de geschiedenis – de volksvijanden behandelen hem erger dan de legendarische president Abraham Lincoln, zei hij laatst, terwijl Lincoln toch vermoord is. (Maar misschien wist Trump dat niet toen hij het zei want geschiedenis is niet zijn sterke punt, evenmin als andere vormen van eruditie).
Dit geloof in historische superioriteit, en de daarvan afgeleide morele plicht voor iedereen om de leider er voortdurend om te loven en prijzen, doen dus sterk aan Stalin denken. Maar omdat de werkelijkheid natuurlijk weerbarstig is, vol tegenslagen en praktische bezwaren, heeft zo’n benadering alleen maar kans van slagen wanneer de werkelijkheid – in de vorm van wetenschap en rationele analyse bijvoorbeeld – verregaand ontkend wordt. De politieke wil is sterker van de werkelijkheid – vindt Trump en vond Stalin. Wie dat oordeel niet deelt, heeft in de ogen van de leider zijn bestaansrecht verloren.
Stalin wil een gigantische stuwdam in de Dnjepr, ’s werelds grootste staalfabriek in Magnitogorsk, en een kanaal tussen de Baltische Zee en de Witte Zee? En dan komen er ‘deskundigen’ die gaan zeuren dat je een stuwdam beter niet in een vlak landschap kunt bouwen, dat de omvang van de voorraden ijzererts bij Magnitogorsk niet vaststaat en alle kolen voor zo’n fabriek van ver moeten worden aangevoerd en zo’n kanaal nooit voldoende water zal hebben voor grotere schepen? Vijanden van het volk zijn zulke ‘deskundigen’, die uit de weg moeten worden geruimd omdat zij geniepig het genie van de leider en de vastberadenheid van het Sovjet-volk in de weg staan!
Op ongeveer dezelfde manier geldt ook voor Trump het primaat van de politieke wil, zij het met minder aantoonbaar resultaat. Dat Corona-virus, bepaalt hij, verdwijnt vanzelf als het in april wat zonniger wordt, chloroquine helpt tegen Corona en het virus kan mogelijk bestreden worden met het injecteren van het bacteriedodende Lysol. Het vaccin tegen Corona is tegen het eind van dit jaar beschikbaar, heeft hij ook bepaald. De president decreteert dit alles en lijkt oprecht verbaasd en verontwaardigd wanneer zijn inzichten in de praktijk geen bevestiging vinden. Dat moet wel het werk van politieke vijanden zijn, die bijvoorbeeld bewust proeven met het heilzame chloroquine hebben laten mislukken.
Dat een zo vooraanstaand politicus als de Amerikaanse president deze benadering kiest, is niets minder dan een culturele breuk. De Westerse civilisatie is immers, voor een belangrijk deel, juist gebaseerd op wetenschappelijk gefundeerd, op rationele analyse gebaseerd beleid. En de macht van de VS is dat zeker ook, vandaar dat het land sinds 1945 heeft gefungeerd als een baken voor welvarende Europese democratieën en ons voorland wat betreft culturele ontwikkelingen. Enigszins verbijsterd moet het beschaafde Europa nu aanzien hoe een Amerikaanse president deskundigheid en wetenschap aan de kant schuift en de voorkeur geeft aan zijn eigen, veelal primitieve inzichten en vermoedens.
Dat heeft na nog geen vier jaar Trump nu al drastische gevolgen. Enigerlei vorm van internationale coördinatie in de strijd tegen Corona ontbreekt, omdat Trump niets ziet in internationale, multilaterale diplomatie en trouwens van mening lijkt dat de pandemie geen probleem van betekenis is, eerder een linkigheidje van zijn tegenstanders om hem van een welverdiende herverkiezing af te houden. Nuttige handelsverdragen, bondgenootschappen, begrotingsdiscipline, akkoorden over nucleaire wapenbeheersing – onder Trump is het allemaal afgeschaft of zonder betekenis geworden. En dat allemaal vanuit een even vaag als politiek streven ‘to make America great again’.
Eigenlijk doen we met de vergelijking Trump-Stalin niet helemaal recht aan Stalin. Want in tegenstelling tot Trumps muur aan de grens met Mexico zijn die stuwdam in de Dnjepr, staalfabriek in Magnitogorsk en kanaal naar de Witte Zee er wel gekomen. Natuurlijk had ook Stalin plannen waarvan vooraf met zekerheid te voorspellen viel dat ze op de harde realiteit zouden stuiten – de gedwongen collectivisering van de landbouw heeft tot hongersnoden en ander onnoemelijk leed geleid en de gevolgen ervan hebben de Sovjet-Unie tot aan het eind van haar bestaan in 1991 begeleid.
Maar aan de andere kant kun je Stalin, en zijn opvolgers aan het hoofd van de USSR moeilijk verwijten dat ze geen aandacht of respect hadden voor de wetenschap. Dat hadden ze wel degelijk – alleen ontbrak het, net als in tsaristisch Rusland of in de Russische Federatie van nu – aan de praktische omzetting van wetenschap in beleid en exploitatie. De Amerikaanse historicus Loren Graham heeft over dit verschijnsel in 2013 een prachtige studie geschreven, ‘Lonely ideas’ geheten, waar een vriendelijke lezer mij onlangs op attent maakte.
Grahams stelling is dat Russische wetenschappers weliswaar tot geweldige uitvindingen en ontdekkingen in staat zijn, maar dat het de Russische staat en maatschappij ontbreekt aan een context waarin deze dingen ook kunnen worden omgezet in succesvolle resultaten. Russische geleerden en uitvinders zijn pioniers geweest op het gebied van de stoomlocomotief, vliegtuigbouw, radio, de gloeilamp, halfgeleiders en laser, om maar wat voorbeelden te noemen. Zelfs de eerste digitale computer was Russisch.
Op geen van deze gebieden speelt Rusland echter een rol van enige betekenis in de wereldeconomie. Sterker nog: ik durf erom te wedden dat U, de lezer van dit blogje in Nederland, niet één Russisch industrieel product in huis heeft, behalve misschien een souvenir. De Russische export beperkt zich – afgezien van de kapitaals-export naar Nederland en andere belastingparadijzen – bijna geheel tot olie en gas. En als de Russische staat of Russische ondernemingen – maar al te vaak in de Russische geschiedenis komt dat vrijwel op hetzelfde neer – zelf behoefte hebben aan stoomlocomotieven, vliegtuigen, halfgeleiders, computers etc. dan bestellen ze die, net als de rest van de wereld, gewoon in het Westen of meer recent bij de Aziatische industrie-naties in opkomst.
‘Lonely ideas’ staat vol met prachtige voorbeelden van Russisch vernuft, die toch een ‘stand alone idea’ blijven. Een voorbeeld. De achtmotorige ANT-20 , gedoopt ‘Maksim Gorki’, naar de schrijver, was in zijn tijd het grootste vliegtuig ooit en de trots van Sovjet-dictator Josef Stalin. Die trots was ook zijn voornaamste functie, want een praktisch doel – anders dan propaganda – diende de door Andrej Toepolev ontworpen ANT-20 niet. Op de eerste foto bij dit blog neemt het toestel deel aan een militaire parade op het Rode Plein in Moskou op 18 mei 1935 – even later zou het in botsing komen met een van de kleine vliegtuigen die mee vliegen om het contrast in grootte te benadrukken. Het stortte neer nabij metrostation Sokol – 48 doden.
Maar goed, in ieder geval was de ANT-20 een geslaagd staaltje van stalinistische ondernemingslust. Dat zal er ongetwijfeld toe hebben bijgedragen van Toepolev in 1972 rustig in bed kon sterven, na zijn naam te hebben verbonden aan minstens honderd verschillende typen vliegtuigen, civiele en militaire. Diep in de Russische provincie vliegen er misschien nog wel rond, net als Iljoesjins, de producten van een andere bekende Sovjet-vliegtuigfabriek. Maar hoewel het ontwerpbureau Toepolev nog bestaat, nemen Russische luchtvaartmaatschappij vandaag de dag hun toevlucht tot Westerse machines van Boeing of Airbus – die zijn economischer in de exploitatie en vermoedelijk ook betrouwbaarder.
Van de grote traditie op het gebied van vliegtuigbouw in de Sovjet-Unie lijkt in de huidige Russische Federatie dus niet heel veel over – behalve dan op militair gebied, waar de Russische staat een vaste afnemer is. President Vladimir Poetin heeft bijvoorbeeld vorig jaar uitvoerig enthousiasme betuigd voor de jongste versie van de Toepolev-160, een overigens al sinds de jaren zeventig bestaande supersonische jachtbommenwerper. Dat ding is zo goed, zei Poetin, dat het kan dienen als startpunt voor de ontwikkeling van een supersonisch passagiersvliegtuig voor civiele doeleinden.
Op een aantal niveaus nodigt deze opmerking uit tot scepsis. Ten eerste is er de herinnering aan de Toepolev-144, het aan het einde van de jaren zestig ontwikkelde supersonische alternatief voor de Frans-Britse Concorde. De Toepolev-144 heeft het nooit gebracht tot commerciële exploitatie. Het toestel was onveilig – er stortten er twee neer, waarvan eentje op een luchtvaartshow bij Parijs in 1973. En in tegenstelling tot de Concorde kon het Russische toestel ook niet een oceaan oversteken. Wegens het extreem hoge brandstofverbruik is het 55 keer ingezet op de route Moskou – Alma Ata (in Kazachstan), en in de jaren zeventig bijgezet in de luchtvaartmusea.
De tweede bron van scepsis zou kunnen zijn dat Poetin graag opschept met de hoge stand van de Russische militaire technologie. In 2017 bijvoorbeeld gaf de Russische president in een rede voor het Russische parlement hoog op van een nieuw wonderwapen: een supersonische intercontinentale raket die Boerevjestnik zou heten en – liet Poetin met een computeranimatie zien – zo snel was dat de Amerikaanse vijand hem nooit zou kunnen onderscheppen. Sinds een mysterieus ongeluk op een lanceerbasis nabij Archangelsk vorig jaar, waarbij straling vrijkwam, is van dit wapen niet meer vernomen.
Dit jaar was Poetins toespraak bij de opening van het parlement grotendeels gewijd aan twee politieke projecten: de volksstemming van 22 april over de nieuwe grondwet die het hem mogelijk maken tot 2036 aan te blijven als president, en de grootscheepse viering inclusief militaire parade van 9 mei, ‘Dag van de Overwinning’. Beide plannen zijn echter door de Corona-pandemie doorkruist.
Volgens Loren Graham heeft het Russisch onvermogen om briljante ideeën praktisch toe te passen, en de Russische economie te moderniseren, in de eerste plaats te maken met de autoritaire structuur van de Russische samenleving. Succes is macht, en de machthebbers van het moment – of het nu gaat om de tsaristische adel, de bolsjewieken of de kring rond Poetin – zien het ontstaan van nieuwe machtscentra met lede ogen aan. Verder ontbrak en ontbreekt het aan een onafhankelijke rechtspraak, zonder welke een modern bedrijfsleven niet kan gedijen. Ook zien Russische knappe koppen het zakenleven – ‘biznes’ – in veel gevallen als iets heel ordinairs, waar je vér vandaan moet blijven.
In de Verenigde Staten is dat allemaal heel anders, vandaar de overwegende rol die de VS in het internationale economisch leven kan spelen. Amerika is één groot feest van modernisatie. Maar zou dat zo blijven, wanneer bijvoorbeeld Trump herkozen wordt? Wat doet het spektakel van obscurantisme en kortzichtig protectionisme dat Trumps Amerika ten toon spreidt – en dat zich dezer dagen openbaart in de bestuurlijke chaos rond de Corona-pandemie – voor de positie van Amerika in de wereld – economisch, technologisch, cultureel?
Die vraag wordt al helemaal interessant in het licht van de mondiale economische crisis die her en der voorspeld wordt, als een crisis welke die van de jaren 1930 in de schaduw zal stellen. Voor Trump is die een lelijke tegenslag: het economisch hoogtij waarop hij dacht verkozen te worden – met een torenhoge effectenbeurs en historisch lage werkloosheidscijfers – is voorbij. Maar ook Poetins Rusland is in moeilijkheden: de recentralisatie van de economie in de afgelopen jaren had er al toe geleid dat een steeds groter deel van het BNP moet komen van de uitvoer van gas en olie, maar de wereldmarktprijzen daarvoor zijn ingestort. Dus zal er ook weinig terecht komen van de grootscheepse investeringen in infrastructuur en moderne techniek die Poetin – jaar in, jaar uit – in het vooruitzicht stelt.
Trump en Poetin zullen hun talent de werkelijkheid te negeren de komende jaren nog nodig hebben. In de tijd van de Koude Oorlog had je wel politicologen die een convergentie van het Amerikaanse kapitalisme en het Sovjet-socialisme voorspelden. Nu lijkt de Amerikaans-Russische relatie meer op de convergentie tussen obscurantisme en autoritarisme.
Loren Graham: Lonely ideas. Can Russia compete? The MIT press, Cambridge Massachusetts, 2013
Loren Graham legt zijn ideeën duidelijk uit in deze video uit 2015:
https://www.youtube.com/watch?v=HFSDVrnAXZI
De actuele stand van de Russische economie wordt goed samengevat in dit artikel van mijn idool Anders Aslund:
https://www.atlanticcouncil.org/commentary/long-take/the-russian-economy-in-health-oil-and-economic-crisis/
Afbeeldingen: 1. De ANT-20 Maksim Gorki boven het Rode plein in 1938. (foto Wikimedia Commons). 2. Schilderij van hetzelfde toestel van Vasili Koeptsov uit 1934 (Russisch Museum, St.Petersburg)
We'll always have Paris 
Geef een reactie