De Nederlandse cultuur heeft aan de Tachtigers, deze artistiek-intellectuele beweging in de jaren 1880 rond het blad De Nieuwe Gids, veel te danken. Niet alleen een a-moralistisch kunstbegrip en een zekere vrijmoedigheid inzake seksualiteit en samenleving, maar ook de liefde voor de kat. Dat wil zeggen die liefde in zijn huidige, meest voorkomende vorm: fascinatie met een beest dat zacht en aanhankelijk is, maar tegelijkertijd een recalcitrante vrijbuiter blijft. Een wezen waarvan het gedrag wel enige overeenkomst vertoont met de mens – genoeg in ieder geval om mens en kat tot een zintuigelijke interactie te laten komen – maar dat tegelijkertijd in een heel andere, dierlijke dimensie leeft.
Ik ontleen deze wijsheid aan een erg leuk artikel van de historicus-anthropoloog Hanneke Ronnes in Mens en dier, een themanummer van het blad ‘de Moderne tijd’, dat zojuist is verschenen. De Moderne tijd is een historisch tijdschrift dat zich, heet het op de omslag, richt op de studie van ‘De Lage Landen 1780-1940’. Het heette vroeger ‘De Negentiende Eeuw’ en toen las ik het ook al met veel plezier. Het is een wetenschappelijk tijdschrift, en af en toe waren de artikelen toen gesteld in het soort griesmeelproza met methodologische inleiding, dat je als Nederlands historicus kennelijk nodig hebt om op de academie mee te komen. Maar de verbreding van de studieuze reikwijdte van het orgaan heeft – nog even afgezien van alle theoretische argumenten voor de introductie van de ‘lange XIXde eeuw’ – de vijver van leesbare auteurs kennelijk aanzienlijk verdiept.
Mens en dier is een erg geslaagd nummer. Behalve het stuk van Ronnes bevat het onder andere een artikel van Rick Honings over ‘Willem Bilderdijk en de dieren’, en een bepaald opzienbarende bijdrage van Ilja Nieuwland over de rol die de geraamten en kopieën van geraamten van dinosaurussen en soortgelijke prehistorische monsters speelden bij museum-uitwisselingen en zelfs diplomatie in de XIXde eeuw.
Ronnes’ bijdrage draagt de meeslepende titel ‘De subversieve huiskat’. Met hun herwaardering voor onze feline vrienden waren de Tachtigers helemaal van hun tijd. Charles Darwin had ernstig afbreuk gedaan aan de superioriteit van de mens boven het dier, zoals die eeuwenlang voor vanzelfsprekend was gehouden. In verbazingwekkend tempo vond het nieuwe inzicht in het dier als wezen met een eigen bewustzijn maatschappelijke vertolking: de oprichting van de dierenbescherming, de opkomst van de vegetariërs-beweging, de wettelijke regulering en normering van het slachtwezen etc. Ik las een tijdje geleden een toespraak van arbeidersvoorman Ferdinand Domela Nieuwenhuis uit 1884, waarin deze zich beklaagde dat de overheid wél normen had vastgesteld voor de maximale belasting van trekhonden, maar nog in gebreke bleef inzake normering van woonomstandigheden en veiligheid op het werk voor arbeiders.
Met hun liefde voor de subversieve huiskat maakten de Tachtigers ook deel uit van een Europese trend. De poes rukt, als cultureel thema, op uit Frankrijk. Charles Baudelaire, Émile Zola – allemaal hadden ze iets met katten. Maar in de Franse context is de poes minder een sociale- en meer een seksueel geladen metafoor – denk maar aan de zwarte kat op het doek Olympia van Édouard Manet uit 1863. Niets moesten de Tachtigers hebben van de schattige katten-schilderijen waarmee mevrouw Henriëtte Ronner-Knip (1821-1909) zo’n geweldig succes had. De katten van Ronner – die trouwens bij voorkeur raskatten met stamboom schilderde – waren conformistische bourgeois-katten, niks subversiefs aan.
Ware adeldom behoeft geen stamboom. Dat was ook de opvatting van Louis Couperus, die in 1910 ‘Imperia’ schreef (later opgenomen in Korte Arabesken). Daarin verheft hij zijn ‘gootkatje’ tot de tijgerin van zijn huis, vol gratie en levenslust: “Zij is binnen gekomen, de tijgerin, uit den tuin. Iedere beweging van haar is geestig, gracieus en felijn. Alles wat zij doet is even aardig. Ik kan een halfuur naar haar zitten kijken. Imperia verveelt zich nooit. Alles in het leven, in huis en tuin, wekt haar interest op, doet hare oogen, van groen chryzopraas, schitteren met een vonk vol geest”.
Maar het allermooiste wat er in de Nederlandse literatuur over een poes is geschreven – vindt Hanneke Ronnes en dat ben ik van harte met haar eens – is ‘De dood van mijn poes’ van de Tachtiger Jacobus van Looy (1855-1930). Het is een wonderlijke, bijna ontregelende tekst uit 1889 – over kou, over bezorgdheid, over de stervende poes die ‘bohémienne’ heet en over Louis, een woeste volksjongen die voor de schilder model staat. En daarachter ligt de vraag wie er beschaafder is, de mens of de poes. En de dood.
Als u van katten houdt en die tekst niet kent, wil ik hem van harte bij u aanbevelen – de link staat hieronder. Droge ogen bij lezing kan ik u niet garanderen, maar gelukkig is huilen een menselijk voorrecht – de kat plengt geen tranen.
De Moderne Tijd. De Lage Landen, 1780-1940. Themanummer Mens en dier. Jaargang 2, 2018, nr. 3-4.
Voor abonnementen en bestellingen: http://demodernetijd.nl/tijdschrift/
‘De dood van mijn poes’ door Jac. van Looy is te lezen bij DBNL:
https://www.dbnl.org/tekst/_nie002nieu04_01/_nie002nieu04_01_0033.php
Bij DBNL is ook ‘Imperia’ van Louis Couperus te vinden:
https://dbnl.org/tekst/coup002kort02_01/coup002kort02_01_0017.php
Afbeeldingen. Boven: onvoltooid schilderij van Jacobus van Looy uit 1895 (afbeelding Frans Hals Museum). Onder twee foto’s door Tachtigers gemaakt: de dichteres Lucie Broedelet met kat door Willem Witsen; en Marie Breitner-Jordan met kat door Hendrik Breitner. Daaronder nog een foto van Breitner: dezelfde witte kat, slapend in het atelier. Daaronder een tekening van Breitner. (afbeeldingen Rijksmuseum Amsterdam). En tenslotte, ter vergelijking, Olympia van Manet (zoek de kat, afbeelding Musee d’Orsay in Parijs), en een schilderij van mevrouw Ronner-Knip, die honderden katten-schilderijen op haar geweten heeft. (afbeelding Dordrechts Museum)
We'll always have Paris 
Geef een reactie