Wat is een foto waard zonder een verhaaltje?

Er is een tijd geweest dat lachen nog niet de norm was op foto’s. Wanneer de lach – of ‘cheese’ – definitief in zwang is geraakt, is volgens mij moeilijk te zeggen – toen ik een kind was in de jaren vijftig werd ik in ieder geval al uitgenodigd te lachen naar ‘het vogeltje’ dat geacht werd in de lens te verschijnen. Ik woonde onlangs een betoog bij van een bekende fotograaf, die in de beate glimlach op foto’s een ergerlijke Amerikaanse invloed zag – iets met het gelukkige gezinnetje uit de voorstad. Kan zijn. In ieder geval was in de tweede helft van de vorige eeuw niet-lachen op foto’s vooral een anti-burgerlijk statement. Punkers bijvoorbeeld glimlachten niet op foto’s.

De lach is zeker afwezig in het leukste fotomuseum wat ik ken, of liever gezegd een archief: ‘Les archives de la planète’ in de Fondation Albert Kahn in de Parijse voorstad Boulogne-Billancourt. Als u daar nog niet geweest bent, kan ik u een bezoek van harte aanbevelen want dit (departementale) museum is na vijf jaar verbouwing vorig jaar in nieuwe glorie herrezen, met een gebouw waarin de collectie op ingenieuze wijze gepresenteerd wordt.

Het gaat hier om een verzameling van ongeveer 72.000 kleurenfoto’s, of liever gezegd ‘autochromen’, een procédé voor kleurenfotografie dat in 1907 was ontwikkeld door de gebroeders Lumière – eigenlijk meer een dia dan een foto. Daarnaast zijn er ook nog eens zo’n 4000 stereofoto’s in de verzameling, en ongeveer honderd uur film. De verzameling is opgebouwd tussen 1908 en 1931, door de rijke bankier Albert Kahn (1860-1940). Het was Kahn niet ontgaan dat door het moderne kapitalisme de wereld steeds eenvormiger werd, en allerlei plaatsgebonden cultuur eigen snel verdween of in ieder geval snel veranderde.

Kahn besloot daarom dat het in het belang van de wereldvrede was om bestaande, traditionele vormen van menselijk leven met de middelen van de moderne techniek vast te leggen, opdat de mensheid wist waar zij vandaan kwam. Het resultaat van dit streven zijn de ‘Archives de la planète’, bedoeld als een wetenschappelijk archief dat ook een wetenschappelijk directeur had, de geograaf-antropoloog Jean Brunhes. Kahn stuurde, op zijn kosten, tientallen fotografen en filmers de wereld over. Niet alle streken op aarde zijn even grondig gedocumenteerd in de ‘archieven van de planeet’. Zo zijn Azië en de Balkan overdadig aanwezig, maar Afrika bijvoorbeeld beduidend minder. Wel zijn Kahns fotografen in Volendam geweest. (Tekst gaat door onder de afbeeldingen).

En inderdaad: nergens wordt gelachen. Na de beurskrach van 1929 ging Kahn failliet, zodat hij in 1930 de verdere opbouw van de ‘archieven’ moest staken. Door een wonder evenwel bleef de collectie bijeen, vermoedelijk omdat men zich er niet bijzonder voor interesseerde. Kahn, die van joodse origine was, overleed in november 1940, voor het op gang komen van de Jodenvervolging in Frankrijk. Ook de Duitse bezetter interesseerde zich niet voor zijn archieven.

Documenteren is iets anders dan een verhaal vertellen – ook dat maken deze foto’s duidelijk. Het is dat ze een verloren wereld laten zien, maar het effect is dat van een panopticum van de tijd. Misschien is dat wel de reden dat mensen zijn gaan lachen op foto’s: uit behoefte om iets mee te delen, een verhaaltje te zijn, al is dan ook een beetje stompzinnig. (Tekst gaat door onder afbeelding).

De Fondation Albert Kahn heeft trouwens een remedie voor de verhaaltje-loze foto’s. Zij vraagt literatoren, zoals de historicus Philippe Artières, om bij een of meer foto’s een verhaal te schrijven en brengt die boekjes in een serie uit. Bij Artières pakt dat heel leuk uit. Hij schrijft onder andere over een man die rond 1900 elke dag hoopt onderweg tussen de plaats waar hij werkt en Parijs dezelfde jonge vrouw met koe – een van de foto’s – te zien, en in woede ontsteekt wanneer een vrouw met een hoed met brede rand zijn zicht belemmert. Erg leuk, maar de vraag blijft waarom foto’s zo moeilijk op zichzelf kunnen staan.

Philippe Artières: Le dos de l’histoire. Collection Fléchette 2022

De site van de Fondation Kahn met alle info over het museum, de collecties etc. staat HIER.

Afbeeldingen. 1: Tatoeage van de marine-fusilier Artufel, voorstellende een scène uit de boeken over Sherlock Holmes. Gefotografeerd in 1917 in Issoire, in de Auvergne. 2: Binnenplaats van een gevangenis in Oelan Bator (Buiten-Mongolië), in 1913. 3: Echtpaar in Volendam, 1910. 4: Gezin in de Rue du Pot de Feu, 1914 Parijs, 5de arr. 5: Albert Kahn in 1914, voor zijn kantoor in Parijs. (Foto Georges Chevalier)