Herontdekte zedeloosheid

Soms is het portret van iemand beroemder dan de geportretteerde zelf. Dat geldt voor de Duitse danseres Anita Berber (1899-1928), die in het Berlijn van de jaren na de Eerste Wereldoorlog triomfen vierde – niet alleen vanwege haar danskunst, maar met name ook vanwege haar onstuimige, van alcohol en cocaïne en andere verdovende middelen doortrokken levenswijze. En natuurlijk door de naaktdans waaruit in ieder geval een deel van haar repertoire bestond. Haar korte leven eindigde al in 1928, met tuberculose. Pas in de jaren negentig van de vorige eeuw werd zij herontdekt als een voor het woeste Berlijn van de jaren twintig typerende persoon. Er is nu zelfs in de Duitse hoofdstad een park naar haar genoemd. Maar of ze weer zo beroemd geworden zijn zonder het portret dat Otto Dix (1891-1969) in 1925 van haar schilderde, lijkt de vraag.

Of ook Nederland, waar Berber in 1926 optrad, haar naakt op de Bühne heeft gezien is onduidelijk, denkt de historicus Arie de Jongh, die een aardige biografie van de danseres het licht heeft doen zien – de eerste in het Nederlandse taalgebied. Recensies in Nederlandse bladen maakten destijds van naaktheid geen gewag, maar het kan natuurlijk zijn dat ook de liberale bladen die, in tegenstelling tot de confessionele pers, de danseres positief tegemoet traden, het daar liever niet over hadden. En ook waren er, naast de voorstellingen in Amsterdam en Den Haag waarvoor je gewoon een kaartje kon kopen, ook nog door impresario Max van Gelder georganiseerde ‘intieme kunstavonden’ in het Centraal Theater in de Amsterdamse Amstelstraat. Dus wie weet. (Tekst gaat verder onder afbeelding)

Anita Berber was haar carrière in de film begonnen, bij de filmfabriek UFA in Babelsberg bij Berlijn. Zo speelde zij in 1919 in de film ‘Prostitution’ van Richard Oswald (1880-1963), een film in opdracht van Magnus Hirschfeld (1868-1935) van het befaamde ‘Institut für Sexualforschung, vooral bekend vanwege de strijd tegen het verbod op homoseksualiteit. Berber speelde een prostituée. Zij trad ook op in de eveneens in 1919 gemaakte film ‘Anders als die anderen’, over homoseksualiteit, waarin Hirschfeld een rol als arts speelde. Berbers kwaliteiten op acteergebied werden echter kennelijk als beperkt gezien, en bovendien was zij in deze jaren al een onstuimige persoonlijkheid, die uitmuntte in de consumptie van veel alcohol en in Berlijn dan nog vrij verkrijgbare verdovende middelen als cocaïne en morfine. Zij werd dus vooral bekend in haar hoedanigheid als danseres, ofschoon zij daarnaast films bleef maken, 26 in totaal, waarvan de meeste verloren zijn gegaan, zoals vaak in het ‘stomme’ tijdperk. Dat geldt ook voor de film waarvan De Jongh heeft uitgevonden dat die in 1923 heeft gedraaid in de Union-bioscoop in Amsterdam, ‘Moderne tänze / Tänze des Grauens, des Lasters und der Ekstase’, kennelijk een staalkaart van Berbers kunnen als danseres.

Het kost anno 2025 wellicht enige moeite om ons voor te stellen wat er precies onder ‘naaktdanseres’ moet worden verstaan. Kunst of erotisch vermaak?, dat is de kwestie.  Het vermoedelijk beste antwoord is dat die twee dingen elkaar niet uitsloten (en dat trouwens nog steeds niet doen). De naaktdans wordt door De Jongh en vele anderen in verband gebracht met de veranderende opvattingen over een lossere kledingstijl voor vrouwen, zonder korset dus, zoals die na de Eerste Wereldoorlog ingang vond. Naaktheid was altijd al gangbaar in de kunsten, de schilderkunst bijvoorbeeld, maar nieuw is zo rond 1900 de opkomst van naturisme en nudisme – naaktloperij met een hoger idee dus. Dat naaktheid in de dans gelijk gesteld wordt met vrije expressie en het afleggen van knellende conventies is dus op zich niet zo vreemd.

Maar dat er tegelijkertijd van blote dans een sterke erotische werking uitgaat valt niet te ontkennen. Anita Berber is ook zeker niet de enige danseres, bij wie de grens tussen kunst en striptease moeilijk is te trekken. Sowieso gaat er van de idee van ongeremde vrouwelijke expressie, zoals Isadora Duncan (1877-1927) die als pionier in het serieuze genre ingang deed vinden, een sterke seksuele suggestie uit. Voor mannen heeft ongeremde vrouwelijke seksualiteit nu eenmaal iets bedwelmends, en vrouwen kunnen er een element van bevrijding en erkenning in zien.

Vanaf 1925 komen in Berlijn de grote revues in de mode, naar Parijs voorbeeld, met grote aantallen uiterst schaars geklede vrouwen op het toneel. Berlijn heeft tientallen van zulke theaters gekend in de tweede helft van de jaren twintig, waarin – ondanks de pogingen om het naakt ‘smaakvol’ te laten zijn – de kunstzinnige pretentie het duidelijk aflegde tegen het streven naar luchthartig amusement. Maar bij danseressen die solo optraden is het onderscheid moeilijker te maken. En dat geldt niet alleen voor Anita Berber. De Franse romanschrijfster Colette (1873-1954) veroorzaakte in 1907 een schandaal door schijnbaar naakt op te treden in een pantomime, Rêve d’Égypte, die bovendien ook nog eindigde met een lesbische kus met haar minnares Mathilde Morny. Ik heb hier ook wel eens een blogje gewijd aan de Franse Colette Andris (1900-1936) die behalve naaktdanseres ook romanschrijfster was en zichzelf in beide hoedanigheden volstrekt serieus lijkt te hebben genomen.

Wat alle hierboven genoemde vrouwen gemeen hadden, was hun biseksualiteit, dat wil zeggen dat ze er een punt van maakten om openlijk zowel met mannen als met vrouwen seksuele betrekkingen te onderhouden. Wat Anita Berber betreft, heeft dat zeker bijgedragen aan haar herontdekking. In 1987 maakte de Duitse filmmaker Rosa von Praunheim een door de figuur van Berber geïnspireerde film en sindsdien geldt ze als ‘queer’. Onder haar minnaressen waren de Hongaarse filmster Lea de Putti (1897-1931) en de – toen nog relatief onbekende – Marlène Dietrich (1901-1992). Haar danspartners waren echter steeds mannen: Sebastian Droste (1898-1927), en later de Amerikaanse danser Henri Chatin Hofmann (1900-1961). Met hem was ze ook in Nederland en later ook op tournee in het Midden-Oosten, waar ze na een leven van drank en drugs in Damascus instortte. (Tekst gaat door onder de afbeeldingen)

Anita Berber is in een recent verleden wel vergeleken met de Amerikaanse zangeres Amy Winehouse (1983-2011), ook een groot talent dat tenslotte aan drank en verdovende middelen te onder is gegaan. Maar waar er van Winehouse nog een paar fantastische opnamen bestaan, is het veel moeilijker om nog na te gaan waarin het talent van Anita Berber eigenlijk tot uitdrukking kwam. Dans en theater zijn vluchtige kunstvormen, waarvan de indruk die ze maken achteraf maar moeilijk valt te reconstrueren. De foto’s en enkele filmopnamen die bewaard zijn gebleven, geven vermoedelijk geen goede indruk.

Het is ook de vraag of Anita Berber als danseres wel zo’n ster was, als we nu gemakshalve aannemen. Opvallend genoeg is zij op tournee in Nederland niet de enige attractie in het programma, maar is haar optreden ingebed in een spektakel met een Oostenrijkse komiek en een zwarte drummer. Na de pauze deed de Nederlandse actrice Charlotte Köhler een eenakter van Arthur Schnitzler. Was haar openlijk uitgedragen liederlijke levenswandel misschien toch haar voornaamste ‘claim to fame’? Helemaal zeker zullen we dat nooit weten.

Arie de Jongh: Anita Berber. Weimar danseres in Nederland. Uitgeverij Aspekt 2024

Afbeeldingen: 1. ‘Bildnis der Tänzerin Anita Berber’ door Otto Dix (1925). (Kunstmuseum Stuttgart); 2. Anita Berber in de rol van salome. (1921). Foto van Alexander Binder (1888-1929); 3. Anita Berber in de film ‘Irrlicht der Tiefe’ van Fritz Freisler uit 1923. (Prentbriefkaart van de Gebr. König Postkartenverlag, Köln. Collectie L. Fischer); 4. Scène uit de Revue ‘Zieh dich aus’ van James Klein in de Komische Oper Berlin, 1928; 5. Anita Berber en Sebastian Droste. De foto komt uit een door hen beiden in 1922 in Wenen uitgegeven boek, ‘Die Tänze des Lasters, des Grauens und der Ekstase’; 6. Portret van Anita Berber, thuis in Berlijn in 1918. Foto van Waldemar Titzenthaler (1869-1937).

Het genoemde blogje over Colette Andris: https://wellalwayshaveparissite.com/2023/12/10/colette-andris-van-naaktdanseres-tot-romanschrijfster/